TABAKA

Tabaka kelimesinin “kışla” anlamında ilk defa I. Baybars döneminde Kahire’de Kal‘atülcebel ve çevresinde inşa edilen kışlalar için kullanıldığı bilinmektedir. Tabakalar özellikle el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun devrinden itibaren önem kazanmış ve bunlara yeni ilâveler yapılmıştır. Tabakaların sayısı zaman içerisinde değişiklik göstermiştir. Nitekim Muhammed b. Kalavun döneminde on yedi tabaka varken Halîl b. Şâhin, IX. (XV.) yüzyılda Kahire Kalesi’nde her biri 1000 memlük alabilen on iki tabakanın varlığından bahseder. Memlükler’in son döneminde ise bu kışlaların dörde kadar düştüğü belirtilmektedir. Tabakalar “refref, tâziyye, zimâm (zimâmiyye), eşrefiyye, sandaliyye ve Mercan el-Hâzindâr” gibi genellikle tabakadan sorumlu olan hadım ağasının (tavâşî) adı veya göreviyle adlandırılırdı. Tabakalarda ikamet eden memlükler “mukaddemü’l-memâlîki’s-sultâniyye” unvanını taşıyan bir kumandana bağlıydı. Her tabakanın başında bu kumandana bağlı “mukaddemü’t-tıbâk” unvanlı bir tavâşî ve onun da bir yardımcısı bulunurdu. Aynı zamanda askerî bir okul özelliği taşıyan tabakalara yeni getirilen çocuk yaştaki memlüklere “küttâbiyye” (kitâbiyye) adı verilirdi. Sultanlar tabakaları zaman zaman bizzat teftiş ederlerdi.

Memlükler tabakalara ırklarına ve yaşlarına göre yerleştirilir, tabakada eğitim gören memlükler arasında kıdeme göre bir hiyerarşi bulunurdu. Yeni gelen kıdemsiz memlük (ini) kışlasındaki kıdemli bir memlükün (ağa) nezareti altına verilirdi. Aynı dönemde getirilen ve birlikte eğitim gören memlükler (hoşdaş/hoşdaşiyye) arasında hayat boyu süren bir dayanışma olurdu. Yeni gelen çocuk yaştaki memlüklere tabakalarda önce Kur’an, yazı ve temel dinî bilgiler öğretilirdi. Bu eğitim fakih denilen hocalar tarafından yürütülürdü. Ardından fıkhî bilgiler verilir, bulûğ çağına geldiklerinde askerî tâlimlere (furûsiyye) başlanırdı. Bu tâlimlerde çeşitli savaş oyunları, kılıç kullanma, ok ve mızrak atma, ata binme eğitimi verilirdi. Tabakalardaki askerî eğitim genelde on dört veya on beş ay sürerdi. Eğitim döneminde “câmekiyye” denilen bir çeşit maaş alan memlüklerin eğitimlerini tamamlayıncaya kadar evlenmeleri yasaktı. Eğitimini tamamlayan memlükler yapılan bir törenle (itâka) âzat edilir, bu tören sırasında her birine silâh, at, özel elbise verilirdi. Daha sonra bunlar birliklere ayrılır, her birliğin başına bir emir tayin edilirdi. Askerî kabiliyetiyle sivrilenler terfi eder, geleceğin sultanları da çok defa onların arasından çıkardı. Tabakalarda disipline riayet etmeyen memlükler şiddetle cezalandırılırdı. Memlüklerin tabakalardan ayrılmasına genellikle izin verilmemekle birlikte bazı dönemlerde gündüzleri şehre inmelerine, bazan da haftada bir günü şehirde geçirmelerine müsaade edilirdi. Berkuk döneminde memlüklerin kışlalardan çıkmasına ve evlenmesine izin verildiği, bunun giderek yaygınlaşması yüzünden kışlaların sadece bir eğitim merkezi haline geldiği belirtilmektedir. Makrîzî, bu uygulamanın askerî eğitimin kalitesini düşürmesinin yanı sıra ahlâkî bozulmaya yol açtığını söyler (el-Ḫıṭaṭ, II, 214).

BİBLİYOGRAFYA
İzzeddin İbn Şeddâd, Târîḫu’l-Meliki’ẓ-Ẓâhir (nşr. Ahmet Hutayt), Beyrut 1430/1983, s. 341, 343; İbn Fazlullah el-Ömerî, et-Taʿrîf bi’l-muṣṭalaḥi’ş-şerîf (nşr. M. Hüseyin Şemseddin), Beyrut 1408/1988, s. 136-137; Kalkaşendî, Ṣubḥu’l-aʿşâ, III, 481; Makrîzî, el-Ḫıṭaṭ, II, 183-187, 212-214; a.mlf., es-Sülûk (Ziyâde), II/1, s. 156-157, 229; II/2, s. 310, 313, 342, 377, 410, 516, 538; IV, 480; IV/3, s. 1053, 1065-1067; Halîl b. Şâhin, Zübdetü Keşfi’l-memâlik (nşr. P. Ravaisse), Paris 1894, s. 27; İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ṣ-ṣâfî, III, 80-83; VI, 352-354; a.mlf., en-Nücûmü’z-zâhire, III, 19-20; XIV, 79; ayrıca bk. tür.yer.; İbn İyâs, Bedâʾiʿu’z-zühûr, I-V, tür.yer.; Abdülmün‘im Mâcid, Nüẓumü devleti selâṭîni’l-Memâlîk ve rüsûmühüm fî Mıṣr, Kahire 1979, I, 15-19; D. Ayalon, “The Eunuchs in the Mamluk Sultanate”, The Mamlūk Military Society, London 1979, III. makale; a.mlf., “Memlük Devletinde Kölelik Sistemi” (trc. Samira Kortantamer), Tarih İncelemeleri Dergisi, sy. 4, İstanbul 1988, s. 211-247; A. Levanoni, A Turning Point in Mamluk History: The Third Reign of al-Nāṣir Muḥammad ibn Qalāwūn, Leiden 1995, s. 14-19; Cengiz Tomar, Memlük Devleti’nde Askerî Kölelik Sistemi: 1250-1517 (doktora tezi, 2006), MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, s. 36-40; Altan Çetin, Memluk Devleti’nde Askerî Teşkilat, İstanbul 2007, s. 74-93; B. Flemming, “Memlük Saray ve Garnizonlarında Edebî Faaliyetler” (trc. Cengiz Tomar), Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, sy. 12 (2005), s. 209-220.