TABAKĀTÜ’ş-ŞUARÂ

Tabakātü’ş-şuarâ alanında bilinen sistematik ilk eser İbn Sellâm el-Cumahî’nin (ö. 231/846 [?]) Ṭabaḳātü fuḥûli’ş-şuʿarâʾ adlı kitabıdır. Eserin mukaddimesinde İbn Sellâm şairleri Câhiliyyûn, İslâmiyyûn ve muhadramûn olmak üzere üç kısımda ele alır; ayrıca bu tabakaları şiirlerin kalitesine göre alt bölümlere ayırır. Ebû Temmâm da Fuḥûlü’ş-şuʿarâʾ adlı eserinde şairleri Câhiliyyûn, muhadramûn ve İslâmiyyûn grupları altında ele alır. Bu konuda ilk eserlerden olan Asmaî’nin (ö. 216/831), Fuḥûletü’ş-şuʿarâʾsı ise bir risâleden ibarettir. Bazı edebiyat tarihçileri Câhiliye şairlerini şiirlerinin kalitesine göre dörde ayırırlar. Bunlardan birincisi “şair hınzîz”dir ki “kaliteli şiir yazan ve rivayet eden” demektir. İkincisi hınzîz gibi kaliteli şiiri olan, ancak şiir rivayet etmeyen “şair müfliḳ”tir. Üçüncüsü kötünün bir derece üstünde olan “şair”dir. Dördüncüsü şiirinin hiçbir özelliği bulunmayan “şu‘rûr”dur. Bir kısım edebiyat tarihçileri de “şair müfliḳ, şair mutbiḳ, şuvey‘ir, şu‘rûr” şeklinde bir sınıflandırma yapar (Zeydân, s. 67). Ebû Zeyd el-Kureşî, Cemheretü eşʿâri’l-ʿArab’ında şairleri meşhur kasidelerine göre yedi tabakada ele alır ve her tabakada yedi şair olmak üzere toplam kırk dokuz şaire yer verir. Birincisi İmruülkays, Züheyr b. Ebû Sülmâ, Nâbiga ez-Zübyânî, Meymûn b. Kays el-A‘şâ, Lebîd b. Rebîa, Amr b. Külsûm, Tarafe b. Abd ve Antere’nin yer aldığı “ashâbü’l-muallakāt”; ikincisi Abîd b. Ebras, Antere, Adî b. Zeyd, Bişr b. Ebû Hâzim, Ümeyye b. Ebü’s-Salt, Hıdâş b. Züheyr, Nemir b. Tevleb’in oluşturduğu “ashâbü’l-mücemherât”; üçüncüsü Müseyyeb b. Ales, Murakkış el-Asgar, Mütelemmis, Urve b. Verd, Mühelhil b. Rebîa, Düreyd b. Sımme, Mütenahhil b. Uveymir el-Hüzelî’nin (el-Yeşkürî [?]) bulunduğu “ashâbü’l-müntekayât”; dördüncüsü Hassân b. Sâbit, Abdullah b. Revâha, Mâlik b. Aclân, Kays b. Hatîm, Uhayha b. Cülâh, Amr b. İmruülkays, Ebû Kays b. Eslet’in teşkil ettiği “ashâbü’l-müzehhebât”; beşincisi Ebû Züeyb el-Hüzelî, Muhammed b. Kâ‘b el-Ganevî, A‘şâ Bâhile, Alkame Zûceden el-Himyerî, Ebû Zübeyd et-Tâî, Mütemmim b. Nüveyre, Mâlik b. Reyb’in oluşturduğu “ashâbü’l-merâsî”; altıncısı Nâbiga el-Ca‘dî, Kâ‘b b. Züheyr, Kutâmî, Hutay’e, Şemmâh b. Dırâr, Amr b. Ahmer, Temîm b. Mukbil’in yer aldığı “ashâbü’l-meşûbât”; yedincisi Ferezdak, Cerîr b. Atıyye, Ahtal, Râî en-Nümeyrî, Zürrumme, Kümeyt el-Esedî ve Tırımmâh’ın bulunduğu “ashâbü’l-mülhamât”tır. Abdülkādir el-Bağdâdî Ḫizânetü’l-edeb’inde şairleri dört kısma ayırır. Bunlar, İmruülkays ve A‘şâ gibi Câhiliye döneminde yaşayan şairlerin oluşturduğu Câhiliyyûn; Lebîd b. Rebîa ve Hassân b. Sâbit gibi sanat hayatlarının bir kısmını Câhiliye döneminde, bir kısmını İslâmiyet’in gelişinden sonra sürdüren şairlerin yer aldığı muhadramûn; Cerîr b. Atıyye ve Ferezdak gibi İslâmiyet’in ilk şairleri olup sadrü’l-İslâm ve Emevîler dönemini idrak etmiş şairlerin bulunduğu İslâmiyyûn; Beşşâr b. Bürd, Ebû Nüvâs, Müslim b. Velîd gibi İslâmî şairlerden sonra yaşamış kişileri kapsayan muhdesûndur (müvelledûn). İlk üç gruptaki şairler “kudemâ” diye anılır. İlk iki gruba giren şairlerin dillerinin fasih olduğu ve şiirleriyle istişhâd edilebileceği hususunda ittifak vardır. Üçüncü grubu meydana getiren şairlerin şiirleri ihtiyatla delil olarak kullanılırken Beşşâr ve Ebû Nüvâs gibileri içine alan dördüncü tabaka ile başlayan ve günümüze kadar gelen şairlerin şiirleriyle istişhâda umumiyetle izin verilmemiştir.

Çeşitli kategorilere göre şairleri gruplandırarak ele alan diğer eserlerin başlıcaları şunlardır: 1. İbn Kuteybe, eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ. Giriş mahiyetinde şiirin türlerinden, kuruluşu ve i‘rabındaki kusurlardan söz ettikten sonra en eskisinden başlayarak şairlerin kısa biyografisinden, ahbâr ve anekdotlarından bahseder ve şiirlerinden örnekler verir. 2. İbn Ebû Tâhir, Kitâbü’ş-Şuʿarâʾ ve Belâġatü’n-nisâʾ. Erkek ve kadın şairlerin biyografileriyle şiirlerinden örneklere yer vermiştir. 3. Ebû Abdullah İbnü’l-Cerrâh, el-Varaḳa fî aḫbâri’ş-şuʿarâʾ. Çoğu başka kaynaklarda bulunmayan altmıştan fazla şairin hayatını anlatmış ve şiirlerinden örnekler zikretmiştir. İbnü’l-Cerrâh, Men sümmiye mine’ş-şuʿarâʾi ʿAmren fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm adlı eserinde Amr isimli 206 şairi Câhiliyyûn, İslamiyyûn, Ümeviyyûn ve Abbâsiyyûn şeklinde gruplandırmıştır. 4. İbnü’l-Mu‘tez, Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾi’l-muḥdes̱în. Abbâsî halife, vezir, emîr ve kumandanlarını metheden şairleri vefat yıllarına göre sıralamıştır. 5. Hârûn b. Ali İbnü’l-Müneccim, el-Bâriʿ fî aḫbâri’ş-şuʿarâʾi’l-müvelledîn. Şairleri yetiştikleri bölgelere göre tasnif eden ilk eser olmalıdır (krş. DİA, XXI, 155). Çünkü onun zeyli olan Seâlibî’nin Yetîmetü’d-dehr’i şairleri bu şekilde gruplandırmıştır. Ali b. Hasan el-Bâharzî’nin Yetîmetü’d-dehr’e zeyil olarak yazdığı Dümyetü’l-ḳaṣr, onun zeyli Dellâlülkütüb Sa‘d b. Ali el-Hazîrî’nin Zînetü’d-dehr fî ʿuṣrati ehli’l-ʿaṣr’ı, Dümyetü’l-ḳaṣr’ın bir diğer zeyli olan İmâdüddin el-İsfahânî’nin Ḫarîdetü’l-ḳaṣr’ı da aynı yöntemle yazılmıştır. 6. İbn Bessâm eş-Şenterînî, eẕ-Ẕaḫîre fî meḥâsini ehli’l-Cezîre. Bu eserde de Endülüs ve Mağrib şairleri bölgelere göre ele alınmıştır. 7. Hafâcî, Reyḥânetü’l-elibbâ. Çağdaşı olan veya az önce yaşamış olan edip ve şairleri, onun zeyli mahiyetinde Muhammed Emîn el-Muhibbî’nin Nefḥatü’r-Reyḥâne’si, bunun zeyli İbn Ma‘sûm’un Sülâfetü’l-ʿaṣr’ı da çağdaş şairleri bölgelerine göre sınıflandırmıştır. 8. Osman b. Rebîa, Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ bi’l-Endelüs. 9. Ümeyye b. Abdülazîz, el-Ḥadîḳa fî şuʿarâʾi’l-Endelüs. 10. İbn Dihye, el-Muṭrib fî eşʿâri ehli’l-Mağrib. 11. Lisânüddin İbnü’l-Hatîb, el-Ketîbetü’l-kâmine. 12. Muhammed b. İbrâhim, ed-Dürer ve’l-ġurer fî şuʿarâʾi’l-Endelüs. 13. Yahyâ b. Ali İbnü’l-Müneccim, el-Bâhir fî aḫbâri şuʿarâʾi muḫaḍrameyi’d-devleteyn. Emevî ve Abbâsî şairlerini gruplandırarak incelemiştir. 14. Ebû Bekir es-Sûlî, Aḫbârü’ş-şuʿarâʾi’l-muḥdes̱în. 15. Merzübânî, Muʿcemü’ş-şuʿarâʾ ve Eşʿârü’n-nisâʾ. 16. Yâkūt el-Hamevî, Muʿcemü’l-üdebâʾ. Sûlî, Merzübânî ve Hamevî edip ve şairleri alfabetik sıraya göre ele almıştır.

Ebü’l-Ferec el-İsfahânî el-Eġānî’sinde Emevîler’le Abbâsîler’in ilk devirlerinde yaşayan şairlerin hayatına, ahbâr ve anekdotlarına, bestelenen şiirleriyle diğer şiirlerine dair zengin malzeme sunar. Hasan b. Bişr el-Âmidî el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif’inde isim, lakap ve künyeleri birbirine benzeyen şairleri ele alır. İbnü’l-Kıftî el-Muḥammedûn mine’ş-şuʿarâʾ ve eşʿâruhüm adlı eserinde Muhammed adlı 328 şaire yer verir. İbnü’ş-Şa‘‘âr ʿUḳūdü’l-cümân fî şuʿarâʾi hâẕe’z-zamân’ında çağdaşı olan 100’den fazla şairin, şiir söyleyen devlet adamı ve âlimin biyografileriyle şiirlerinden örnekler kaydeder. İbnü’l-Ebbâr, Tuḥfetü’l-ḳādim’inde V-VI. (XI-XII.) yüzyıllarda yaşamış 100 erkek ve dört kadın şaire, el-Ḥulletü’s-siyerâʾ adlı eserinde I. (VII.) yüzyıldan VII. (XIII.) yüzyıla kadar hükümdar, vezir, kâtip ve âlimlerden 217 kişinin şiirlerine yer verir. İbn Saîd el-Mağribî, el-Ġuṣûnü’l-yâniʿâ fî meḥâsini şuʿarâʾi’l-miʾeti’s-sâbiʿa adlı eserinde çağdaşı şairleri zikreder. Eyyûbîler’in Hama Meliki el-Melikü’l-Mansûr’un Kitâbü Ṭabaḳāti’ş-şuʿarâʾsı hacimli bir eser olup zamanımıza ulaşan IX. cildinde IV-VI. (X-XII.) yüzyıllarda Irak, Suriye, Mısır, Mâverâünnehir ve Endülüs’te yaşayan şairlerin sultanlar, emîrler, vezirler, kadılar ve kâtipler sıralamasıyla kısa biyografileri ve şiirlerinden seçmeler zikredilir. Süyûtî, Nüzhetü’l-cülesâʾ fî eşʿâri’n-nisâʾ adlı eserinde Irak ve Mağrib’den kırk müvelled kadın şairin biyografisiyle şiirlerinden örneklere yer verir.

BİBLİYOGRAFYA
Cumahî, Fuḥûlü’ş-şuʿarâʾ, I-II; İbnü’l-Mu‘tez, Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ (nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), Kahire 1981; a.mlf., Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾi’l-muḥdes̱în (nşr. Ömer Fârûk et-Tabbâ‘), Beyrut 1419/1998, s. 14-16; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 51, 106, 110, 161; Ebû Zeyd el-Kureşî, Cemhere (Fâûr), tür.yer.; Süyûtî, el-Müzhir, II, 489-494; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1102-1103; Abdülkādir el-Bağdâdî, Ḫizânetü’l-edeb, I, 5-8; Bağdatlı Mehmed Fehmî, Târîh-i Edebiyyât-ı Arabiyye, İstanbul 1332, s. 296-304; Abdurrahman Fehmi, İslam Medeniyeti Tarihi (Medresetü’l-‘Arab), (haz. Hüseyin Elmalı – Cüneyt Eren), İzmir 2005, s. 115-158; C. Zeydân, Târîḫu âdâbi’l-luġati’l-ʿArabiyye, Kahire 1954, s. 67-72; İskender Âgā Abkâryûs, Ravżatü’l-edeb fî ṭabaḳāti şuʿarâʾi’l-ʿArab, Beyrut 1858, tür.yer.; Nihad M. Çetin, Eski Arap Şiiri, İstanbul 1973, s. 4-7; Sezgin, GAS, II, 93-96, 439, 531, 569, 668, 669; Şevkī Riyâz Ahmed, Fi’l-Mektebeti’l-ʿArabiyye, Kahire 1991, s. 93-120; Kenan Demirayak – Ahmet Savran, Arap Edebiyatı Tarihi: Cahiliye Dönemi, Erzurum 1993, s. 36-37; Kenan Demirayak – M. Sadi Çöğenli, Arap Edebiyatında Kaynaklar, Erzurum 2000, s. 229-246; J. S. Robinson, “The Tezkire Genre in Islam”, JNES, XXII (1964), s. 61-62; Ahmet Subhi Furat, “Arap Edebiyatında İlk Ansiklopedik Eserler”, İTED, VII (1978), s. 299-308; Filiz Kılıç, “Edebiyat Tarihimizin Vazgeçilmez Kaynakları: Şair Tezkireleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, V/10, İstanbul 2007, s. 543-564; Heffening, “Tabakat”, İA, XI, 590-592; Ahmet Hakkı Turabi, “İbnü’l-Müneccim”, DİA, XXI, 155; Angelika Hartmann, “el-Melikü’l-Mansûr”, a.e., XXIX, 71.