TAESCHNER, Franz

8 Eylül 1888’de varlıklı bir ailenin çocuğu olarak Almanya’nın güneyinde bulunan Bad Reichenhall’de doğdu. Berlin’deki orta öğreniminden sonra 1909-1912’de Bonn, Berlin, Münih, Erlangen ve Kiel üniversitelerinde Doğu bilimlerini okudu ve Arapça, Farsça, Türkçe öğrendi. Arap filolojisinde Kazvînî’nin ʿAcâʾibü’l-maḫlûḳāt’ı üzerine Georg Jacob yönetiminde hazırladığı doktora tezini 1912 yılında verdi. Ardından ilk İstanbul seyahatini gerçekleştirdi ve öğrenimine Paris ve Londra’da devam etti. Kısa bir süre Rudolf Tschudi’nin yanında çalıştıktan sonra I. Dünya Savaşı’nda Türkçe tercümanı olarak Filistin cephesinde görevlendirildi. Türk Filistin cephesi çözüldüğünde Taeschner İngilizler’e esir düştü ve ancak 1919 sonunda Mısır yoluyla Almanya’ya dönebildi. Evliya Çelebi’nin eseri ve dönemindeki Osmanlı Anadolusu’nun topografyasına dair hazırladığı doçentlik tezini 1922’de Münster Üniversitesi’ne sundu. 1920’li yıllarda birkaç defa İstanbul’a, 1930-1931’de Kahire’ye ve Kudüs’e gitti. 1929’da Münster Üniversitesi’nde (fahrî) profesör unvanını kazandı. Dindar bir Katolik olmasına rağmen Nazi iktidarıyla uzlaşıp 1933 yılında parti üyesi oldu. 1935’te Münster Üniversitesi’nde Anton Baumstark’ın yerine şarkiyat profesörlüğüne tayin edildi. II. Dünya Savaşı yıllarında kısa bir süre uzman sıfatıyla Dışişleri Bakanlığı’nda görevlendirildi ve Aralık 1941’de Münster Üniversitesi’ne döndü. 1942’de Şarkiyat Kürsüsü başkanlığına geçti. Savaşın sonlarına doğru enstitü binalarının bombardımanda tahrip olması üzerine öğrencilerine bir müddet kendi evinde ders verdi. 1957’de emekliye ayrılıncaya kadar Münster’de enstitü müdürlüğünü yürüttü. Ayrıca 1956’dan itibaren Münster’deki Almanya-Türkiye Dostluk Cemiyeti’nin başkanlığını yaptı. 11 Kasım 1967’de uzun bir hastalıktan sonra Münster’deki evinde öldü. Taeschner, uzlaştırıcı bir karaktere sahip olup öğrenci ve meslektaşları tarafından çok sevilen bir hoca idi. Sık sık üzerinde çalıştığı ülkelere seyahat edip saha araştırmalarına çıkan Taeschner, Paul Wittek ile beraber 1927 yazında Batı Anadolu’da bir geziye çıkarak özellikle İznik ve Bursa’da erken Osmanlı yapı ve kitâbelerini araştırıp neticelerini “Die Vezirfamilie der ğandarlyzāde (14.-15. Jht.) und ihre Denkmäler” (Isl., XVIII [1927], s. 60-115) ve “Beiträge zur frühosmanischen Epigraphik und Archäologie” (a.g.e., XX [1932], s. 109-186) adlı makalelerinde yayımlamıştır. Bu seyahatte gördüklerini ayrıca “Anatolische Forschungen” adlı bir yazısında (ZDMG, LXXXII [1928], s. 83-118) anlatmıştır.

Ailesinin sahip olduğu ilâç fabrikasının maddî imkân sağladığı Taeschner din, edebiyat, tarih, hukuk, müzik vb. konuları da kapsayan, bazı Arapça ve Farsça kitapların yanında ağırlıklı olarak Osmanlıca eserlerden meydana gelen çok önemli bir yazma koleksiyonuna sahipti. 1970’te bu koleksiyonun 131 el yazması Leiden Üniversitesi Kütüphanesi’ne satılıp 2006 yılında Jan Schmidt tarafından katalogu hazırlanmıştır. 1910’da Münih’te İslâm sanat eserleri sergisinde teşhir edilen, IV. Murad’ın Venedik balyosu için yaptırdığı sanılan (sonradan “Taeschner albümü” diye anılan) bir Osmanlı minyatür albümünü 1914 yılında General Böttiger’den satın alıp 1925’te yayımlamıştır. Bir cildi Taeschner albümünün orijinalini teşkil eden dört adet minyatürlü bu yazma 1937’de Berlin’deki Staatliche Museen’e sergilenmek üzere emanet verilmiş, ancak 1945’te -belki savaş ganimeti olarak- Rusya’ya gönderilmiş ve orada kaybolmuştur.

Taeschner’in öncülük ettiği ilmî alanlar özellikle Anadolu’nun tarihî coğrafyası, Osmanlı coğrafî edebiyatı, kültür tarihi ve fütüvvet tarihini kapsar. Taeschner, Gabriel Baer’e göre Ortaçağ loncaları konusunda üstün bir otorite idi. Osmanlı ve İran sanat tarihiyle dinler tarihi diğer merak konularını oluşturur. 1944’te yayımlanan “Der Islam im Banne des Nationalismus der Zwischenweltkriegszeit” adlı bir makalesinde (Beiträge zur Arabistik, Semitistik und Islamwissenschaft, nşr. Richard Hartmann – Helmuth Scheel, Leipzig 1944, s. 484-513) işaret ettiği gibi müslüman ülkelerinde yaşanan modernlik gelişmeleriyle de ilgilenmiştir. Bu yazıda, Türkiye’deki laikleşme sürecinin diğer müslüman Ortadoğu ülkelerinde etki ve paralellikleri olup olmadığı incelenmektedir. Taeschner, Arap harfleriyle yazılmış metinlerin Latin harflerine çevrilmesini problem olarak görüp yeni bir transkripsiyon önerisinde bulunmuş (Vorschlag eines internationalen Transkriptionssystems für die islamischen Literatursprachen, dem 18. Internationalen Orientalistenkongress vorgelegt, Glückstadt-Hamburg 1931), dört yıl sonra Carl Brockelmann, August Fischer ve Wilhelm Heffenning ile birlikte bugün de Almanya’da kullanılan sistemini oluşturmuştur (Die Transliteration der arabischen Schrift in ihrer Anwendung auf die Hauptliteratursprachen der islamischen Welt, Leipzig 1935; Wiesbaden 1969).

Taeschner’in başlıca eserleri şunlardır: 1. Die Psychologie Qazwînis (Tübingen 1912). 2. Das anatolische Wegenetz nach osmanischen Quellen (1924; I-II, Leipzig 1924-1926; I-II, Frankfurt/Main 2008). Doçentlik tezinin bir bölümünü de içeren ilk büyük eseridir. Burada gerek Evliya Çelebi ve Kâtib Çelebi’nin eserleri gibi coğrafî edebiyatı, gerekse çeşitli tarihleri ve Avrupa seyahatnâmelerini değerlendirip Anadolu’dan geçen temel güzergâhları tesbit etmeye çalışmaktadır. 3. Alt-Stambuler Hof- und Volksleben. Ein türkisches Miniaturenalbum aus dem 17. Jahrhundert (Hannover 1925; Osnabrück 1978). 4. Al-ʿUmārī’s Bericht über Anatolien in seinem Werke Masālik al-abṣār fī mamālik al-amṣār (Leipzig 1929). İbn Fazlullah el-Ömerî’ye ait eserin Anadolu’yla ilgili kısmının Arapça metnidir. 5. Der anatolische Dichter Nāṣirī (um 1300) und sein Futuvvetnāme (Leipzig 1944). 6. Geschichte der arabischen Welt (Heidelberg-Berlin 1944). Eskiçağ’dan 1840 yılına kadar bir devri kapsar. 1964 yılında Fritz Steppat’ın milliyetçilik döneminde Arap dünyası üzerine yazdığı bir bölümle genişletilmiş olarak yeniden yayımlanmış ve uzun zaman Almanya’da el kitabı şeklinde kullanılmıştır. 7. Ǧihānnumā: Die altosmanische Chronik des Mevlānā Meḥemmed Neschrī (I-II, Leipzig 1951-1955). Theodor Menzel, yıllarca Neşrî’nin Cihannümâ’sıyla ilgili araştırma yaptıktan sonra 1939’da henüz metnini yayıma vermeden ölünce Berlin’deki Prusya Bilimler Akademisi bu neşrin gerçekleştirilmesini Taeschner’den rica etmiştir. Yazmaların fotokopisi 1943’te bir bomba saldırısında yayınevinde yanmış, bu yüzden eser gecikmeli olarak yayımlanmıştır. 8. Gülschehrīs Mesnevī auf Achi Evran, den Heiligen von Kırschehir und Patron der türkischen Zünfte (Wiesbaden 1955). 1930’da Taeschner’in, hocası Georg Jacob’dan satın aldığı fütüvvet risâlelerini içeren Türkçe bir el yazmasında (Schmidt, Catalogue, III, 298) bulduğu Gülşehrî’nin Ahî Evran hakkındaki mesnevisinin metni, Almanca tercümesi ve Taeschner’in yorumundan oluşmaktadır. Taeschner, 1930’da ilk neşriyatla tercümesini Hamburg’da yayımlamışsa da bu çalışma kendi ifadesiyle yetersiz kaldığı, ayrıca Raif Yelkenci’de mesnevinin ikinci bir nüshası ortaya çıktığı için 1955’te daha kapsamlı bir neşrini gerçekleştirmiştir. 9. Zünfte und Bruderschaften im Islam: Texte zur Geschichte der Futuwwa (Zürich-München 1979). Hayatı boyunca üzerinde çalıştığı bir dizi makale şeklinde yayımladığı bu fütüvvet ve loncalar tarihi kendi sağlığında hazırlanmasına rağmen ölümünden ancak on iki yıl sonra kitap halinde çıkmıştır.

BİBLİYOGRAFYA
P. Heine, Geschichte der Arabistik und Islamkunde in Münster, Wiesbaden 1974, s. 23-25; Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1993, XVIII, 157-161; J. Schmidt, The Joys of Philology: Studies in Ottoman Literature, History and Orientalism (1500-1923), İstanbul 2002, II, 237-266; a.mlf., Catalogue of Turkish Manuscripts in the Library of Leiden University and Other Collections in the Netherlands, Leiden 2006, III, 26-335; E. Ellinger, Deutsche Orientalistik zur Zeit des Nationalsozialismus 1933-1945, Edingen-Neckarhausen 2006, s. 56-60, 71, 147, 159, 366, 534; “Schriftenverzeichnis Franz Taeschner”, Isl., XXXIX (1964), s. 261-270; H. Grotzfeld, “Professor Dr. Franz Taeschner”, TTK Belleten, XXXII/126 (1968), s. 293-295 (s. 294-295’te Taeschner’in 1965’ten sonraki yayınlarının listesi yer almaktadır); H. J. Kissling, “Franz Taeschner (1896-1967)”, ZDMG, CXVIII (1968), s. 14-17.