TAKYÎDÜ’l-İLM

Hadislerin yazılması (kitâbet) konusunda çeşitli kaynaklarda yer alan ve birbiriyle çelişkili sanılan rivayetleri açıklamak üzere kaleme alınmıştır. Müellif hadisleri yazmanın bir sakıncası bulunmadığını ispatlamayı amaçlamış, ilmi ezberleme ve yazma dışında muhafaza etmenin mümkün olmadığını, hâfızasına güvenemeyenlerin ikinci yolu tercih edeceğini söylemiştir (Taḳyîdü’l-ʿilm, s. 28). On bölümden meydana gelen eserde öncelikle hadislerin yazılması aleyhindeki merfû, mevkuf ve maktû rivayetler zikredilmiş, ardından bu yazım yasağının sebepleri üzerinde durulmuş, hadislerin yazılmasına izin veren rivayetler sıralanmış ve onları yazmanın faziletine dair çeşitli görüşler aktarılmıştır.

Bağdâdî hadislerin yazılmasını yasaklayan rivayetlerin illetlerine işaret etmiş ve bunların özel durumlarla ilgili olduğunu belirtmiştir. Kitâbeti yasaklayan rivayetler hakkında tesbit edilen ortak illetlerin en önemlisi, Selef’in Kur’ân-ı Kerîm’in yerini alması muhtemel başka bir metin oluşturulmasından duyduğu endişedir. İlk dönemde ilim ehlinin sayıca azlığı sebebiyle Kur’an’la hadis metinlerini birbirinden ayırt etmekte güçlük çekilmesi ihtimali de yazı aleyhinde bir gerekçe sayılmıştır. Ayrıca yazı araç ve gereçlerinin yetersizliği, yazının henüz gelişmediği bir dönemde yazıya güvenilmesinin metinlerin muhafazasında birinci derecede önemli olan hâfızanın ihmaline yol açma endişesi bir başka gerekçe olarak ileri sürülmüş ve hadisleri öğrenirken yazılı metin kullandıkları halde sırf hâfızanın ihmal edilmemesi ve yazılı metinlerin ehil olmayan kişilerin eline geçmemesi için onları imha eden birçok Selef âliminden örnekler verilmiştir.

Taḳyîdü’l-ʿilm’in üçüncü bölümünde kaydedilen ve kitâbete ruhsat veren rivayetlerin yazmayı yasaklayan rivayetlerden daha fazla olduğu görülmektedir. Ayrıca müellif, kitâbete izin veren rivayetler içinde delil ve mesned olmaya elverişli durumdakilerin tamamını değil bir kısmını almış, meselenin daha iyi anlaşılması için söz konusu rivayetlerin çeşitli tariklerini bir araya getirmiştir. Hatîb el-Bağdâdî, sadece hadis yazma lehinde veya aleyhindeki rivayetleri incelemekle kalmamış, konuyla dolaylı biçimde ilgisi olan bazı hususları da eserin dördüncü bölümünde ele almıştır. Edip ve şairlerin kitâbet konusuna katkıları, kitabın fazileti ve faydası, kitap telifi, kitap alım satımı yapanların durumu, kitap okuma alışkanlığı, kitap okumayı başka şeylere tercih edenler, aşırı kitap sevgisinin kitap cimriliğine yol açması gibi konular burada incelenmiştir.

Eser, daha önceki çalışmalarda yer alan rivayetlere dayanmakla birlikte bu rivayetlerin bir araya getirilmesi ve özellikle karşıt görüşlerin telif, izah ve tertip edilmesi bakımından kitap, hadislerin yazılması konusunda ilk olma özelliğini taşımaktadır. Nevevî, Kādî İyâz, İbn Hacer el-Askalânî, Bedreddin el-Aynî, Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî ve Münâvî gibi âlimlere kaynaklık eden Taḳyîdü’l-ʿilm birçok müellifin kitâbetü’l-hadîs konusundaki görüşlerini etkilemiştir. Her bahiste konuya uygun düşen çok sayıda rivayet derleyen Bağdâdî bazı istisnalar dışında rivayetler hakkında yorum yapmamaktadır. Özellikle yazım aleyhindeki rivayetlerin illetini açıkladığı bölümle hadis yazımına izin veren rivayetleri zikrettiği bölümün başında yazıya duyulan ihtiyacı izah ettiği kısım onun bu nâdir yorumlarını içeren yerlerdir.

Taḳyîdü’l-ʿilm’in nüshalarını ilk defa Aloys Sprenger tesbit etmiş ve eserden iktibaslarda bulunarak bir makale yayımlamıştır (“On the Origin and Progress of Writing Down Historical Facts Among the Musulmans”, Journal of the Asiatic Society of Bengal, XXV [Kalküta 1856], s. 303-329, 375-381). Sprenger’in burada kaydettiği metinler Hz. Peygamber zamanından itibaren hadislerin yazıldığını göstermektedir. Goldziher de bu makaleyi ve başka delilleri esas alarak yazımın önceden beri var olduğunu söylemiş, ancak fırka çatışmaları yüzünden herkesin kendi görüşünü teyit eden rivayetler uydurması üzerine rivayet kargaşası doğduğunu, ehl-i re’y taraftarlarının hadis yazımını yasaklayan, ehl-i hadîsin ise yazıma cevaz veren rivayetler uydurduklarını iddia etmiştir. Ruth Mackensen bu konuya ilişkin makalesinde (bk. bibl.) kitâbet meselesine ve Bağdâdî’nin kitabına atıfla hadislerin yazımı konusunda Goldziher’in görüşlerini tekrarlamıştır. Ancak Hatîb el-Bağdâdî’nin Taḳyîdü’l-ʿilm’de zikrettiği delillerin bu iddiaların yersizliğini ortaya koyacak nitelikte olduğu görülmektedir. Ayrıca ilgili rivayetlerin ehl-i re’y ile ehl-i hadîs arasında bir mücadeleye yol açmadığı bilinmektedir (Subhî es-Sâlih, s. 29). Taḳyîdü’l-ʿilm birçok defa basılmıştır (nşr. Yûsuf el-Iş, Dımaşk 1949, baskı yeri yok, 1974; baskı yeri yok, 1988; nşr. Dânî b. Münîr Zehvî, Beyrut 2001). Yûsuf el-Iş eserin giriş kısmında kitâbetü’l-hadîs, müellif ve eser hakkında bilgi vermiş, Bağdâdî’nin görüşlerini sonraki usulcülerin görüşleriyle karşılaştırmıştır. Neşirde esas aldığı Zâhiriyye Kütüphanesi nüshası müellifin talebesi Gays b. Ali b. Abdüsselâm el-Ermenâzî tarafından 462 (1069) yılında istinsah edilip müellife arzedilmiş ve onun nüshasıyla karşılaştırılmıştır. Bu nüshada eksik olan veya okunamayan kısımlar Berlin nüshasından tamamlanmıştır (Zâhiriyye ve Berlin nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 401; Suppl., I, 563-564).

BİBLİYOGRAFYA
Hatîb el-Bağdâdî, Taḳyîdü’l-ʿilm (nşr. Yûsuf el-Iş), Dımaşk 1974, s. 28, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 1-27; I. Goldziher, Muhammedanische Studien, Halle 1890, II, 194; Brockelmann, GAL, I, 401; Suppl., I, 563-564; Subhî es-Sâlih, Hadîs İlimleri ve Hadîs Istılahları (trc. M. Yaşar Kandemir), Ankara 1973, s. 27-29; M. Mustafa A‘zamî, İlk Devir Hadis Edebiyatı (trc. Hulûsi Yavuz), İstanbul 1993, s. 21; R. Mackensen, “Arabic Books and Libraries in the Umaiyad Period”, The American Journal of Semitic Languages and Literatures, LII (1936), s. 245-253; LIII (1937), s. 239-249; LIV (1937), s. 41-61; Ahmet Ateş, “el-Hatîb el-Bağdâdî ve Takyîd al-‘İlm Adlı Eseri”, AÜİFD, I/1 (1952), s. 91-103; P. L. Heck, “The Epistemological Problem of Writing in Islamic Civilization: al-Hatib al-Bagdadi’s (d. 463/1071) Taqyid al-‘ilm”, St.I, XCIV (2002), s. 85-114.