TALÂİ‘ b. RÜZZÎK

495’te (1102) muhtemelen Mısır’da dünyaya geldi. İrmîniye’de doğduğunu ileri sürenler de vardır (M. Hamdî el-Münâvî, s. 285). Ermeni asıllıdır; Mağribli olduğuna dair bir kayıt da bulunmaktadır (Makrîzî, İttiʿâẓü’l-ḥunefâʾ, s. 248). Babası Rüzzîk, Ermeni asıllı Fâtımî Veziri Bedr el-Cemâlî’nin hizmetinde bulunuyordu. İlme karşı merakı olan Talâi‘ gençlik yıllarında Fâtımî ordusunda görev aldı ve kumandanlığa kadar yükseldi. Onun idarî göreviyle ilgili ilk kayıt 538 (1143) yılında Buhayre valisi olduğuna dairdir. Talâi‘, bu tarihte bedevîlerden büyük miktarda kuvvet toplayarak isyan eden Muhammed b. Râfi‘ el-Levâtî’yi yenip isyana son verdi (Makrîzî, el-Münteḳā, s. 135). Fâtımî Halifesi Zâfir-Bia‘dâillâh döneminde İbn Mesâl’in vezirliğine karşı çıkan İskenderiye Valisi İbnü’s-Sellâr ve müttefiki Garbiye Valisi Abbas b. Ebü’l-Fütûh es-Sanhâcî’nin ordusunda kumandan sıfatıyla yer aldı. Bu savaşta İbn Mesâl’in yenilgiye uğratılmasında önemli rolü oldu (544/1149). Daha sonra Asyût bölgesinde Üşmûneyn ve Behnesâ’ya vali tayin edildi. Halife Zâfir’in öldürülmesinin ardından Vezir Abbas es-Sanhâcî’nin halifeliğe getirdiği çocuk yaştaki oğlu Fâiz-Binasrillâh’ın ilk döneminde saray entrikaları ve siyasî cinayetler yüzünden saraya mensup kadınların kendisinden yardım istemeleri üzerine büyük bir kuvvetle Kahire’ye yöneldi. Kahire’de yönetimi eline alan Talâi‘, el-Melikü’s-Sâlih unvanıyla vezir tayin edildi (549/1154). Vezirliğinin ilk devrinde eski vezir Abbas’la iş birliği yapan birçok saray mensubunu katletti, bir kısmını sürgüne gönderdi ve mallarını müsadere etti. İsyan çıkaran İhmîm ve Asyût Valisi Emîr Evhad b. Temîm’e karşı ordu gönderip valiyi öldürttü. Talâi‘ döneminde Fâtımî donanması ve kara birlikleri Haçlı topraklarına saldırılar düzenledi. Sicilya’dan gelen bir Frank donanmasının Tinnîs’e saldırmasının ardından Fâtımî donanması 550 (1155) yılında Haçlılar’ın elinde bulunan Sûr şehrini tahrip ederek ganimetle geri döndü. Talâi‘, Haçlılar’la Fâtımîler arasında yapılan mütarekenin bozulması üzerine 552 (1157) yılından itibaren Haçlı topraklarına saldırı emri verdi. Gazze, Askalân, Akkâ, Şevbek ve Beyrut gibi şehirlere saldırılar düzenlendi. 553’te (1158) 4000 kişilik bir Fâtımî ordusu Haçlılar’ı Tellülacûl ve Arîş’te iki defa mağlûp etti. Fâtımî birlikleri Kudüs’e yaklaşınca Haçlılar barış istediler. Talâi‘, bu dönemde Haçlılar’a karşı Nûreddin Mahmûd Zengî ile iş birliği yapmak için girişimlerde bulundu. Bu sırada Bizans elçisi Kahire’ye gelip Sicilya’ya karşı Talâi‘e ittifak teklif etti. Nûreddin Zengî ile iş birliği yapmayı tercih eden Talâi‘ onun 554’te (1159) Haçlılar’a karşı hücumlarına asker göndererek destek oldu. Suriye bölgesinden gelebilecek bir saldırıya karşılık Bilbîs şehrinde bir kale yaptırdı. İskenderiye Valisi Tarhan ve kardeşi İsmâil’in giriştiği isyanı kısa sürede bastırdı. Talâi‘, Halife Fâiz’in 555’te (1160) erkek çocuk bırakmadan ölümü üzerine Hâfız-Lidînillâh’ın torunu Abdullah’ı Âdıd-Lidînillâh lakabıyla Fâtımî halifesi ilân etti. Kızını halife ile evlendiren Talâi‘in bütün yetkileri elinde toplaması hem halifeyi hem de saray mensuplarını rahatsız etmeye başladı. Zâfir’in kız kardeşinin planladığı bir suikast sonucunda sarayında saldırıya uğrayıp ağır şekilde yaralanan Talâi‘ 19 Ramazan 556’da (11 Eylül 1161) öldü. Ölümünün ardından oğlu Rüzzîk, el-Melikü’l-Âdil unvanıyla vezir oldu.

Talâi‘ melik unvanını alan ilk Fâtımî veziridir. Güçlü vezir geleneğinin son temsilcisi olan Talâi‘, Mısır’da birçok idarî düzenleme yapmıştır. Devlet maliyesini ıslah etmek için bölge valilerini hazineye belli bir meblağ vermeleri kaydıyla ve altı ay gibi kısa sürelerle tayin etmeye başlamış valilerin sık sık değişmesi yüzünden yılda iki defa vergi ödemek zorunda kalan halkın şikâyetleri giderek artmıştır. Talâi‘, Fâtımîler’in son dönemindeki siyasî istikrarsızlıktan kaynaklanan ekonomik problemleri ve devlet maliyesini düzeltmeye çalışmış, ancak tekelciliğe bağlı olarak fiyatların artması Mısır ekonomisini olumsuz yönde etkilemiştir. Onun döneminde Fâtımîler milletlerarası siyasette oldukça etkili olmuş; Bizans, Haçlılar ve Zengîler’le ilişki içinde bulunmuştur. Kültürlü bir vezir olan Talâi‘ şairleri ve ilim adamlarını himaye ederdi. Kendisi de iyi bir şair olup divanı yayımlanmıştır (Dîvânü’l-vezîri’l-Mıṣrî Ṭalâʾiʿ b. Rüzzîk, nşr. Ahmed Ahmed el-Bedevî, Kahire 1958; nşr. Muhammed Hâdî el-Emînî, Necef 1964). Talâi‘in Kahire surları dışında Bâbüzüveyle yakınında 555’te (1160) inşa ettirdiği Sâlih Talâi‘ Camii günümüze ulaşmıştır.

BİBLİYOGRAFYA
İbnü’l-Kalânisî, Târîḫu Dımaşḳ (Amedroz), s. 330, 331, 332, 336, 351, 353; İbn Münkız, el-İʿtibâr (nşr. Abdülkerîm el-Eşter), Beyrut 2008, s. 79-95; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XI, 193-194, 255, 274-275; Ebû Şâme el-Makdisî, Kitâbü’r-Ravżateyn (nşr. İbrâhim ez-Zeybek), Beyrut 1418/1997, I-V, bk. İndeks; İbn Hallikân, Vefeyât, II, 526-529; Makrîzî, el-Münteḳā min Aḫbâri Mıṣr (nşr. Eymen Fuâd Seyyid), Kahire 1981, s. 135, 142, 149-157; a.mlf., İttiʿâẓü’l-ḥunefâʾ (nşr. Cemâleddin Şeyyâl – M. Hilmî M. Ahmed), Kahire 1416/1996, s. 214-254, ayrıca bk. İndeks; M. Hamdî el-Münâvî, el-Vizâre ve’l-vüzerâʾ fi’l-ʿaṣri’l-Fâṭımî, Kahire 1970, s. 285-287; Eymen Fuâd Seyyid, ed-Devletü’l-Fâṭımiyye fî Mıṣr, Kahire 1413/1992, s. 208-220; Hasan Ali Hasan, “el-ʿÂẓıd-Lidînillâh âḫırü’l-ḫulefâʾi’l-Fâṭımiyyîn”, Mecelletü Külliyyeti’l-ʿulûmi’l-ictimâʿiyye, II, Riyad 1978, s. 321-358; Ramazan Şeşen, “Talâyi‘”, İA, XI, 691-694; Th. Bianquis, “Ṭalāʾiʿ b. Ruzzīk”, EI² (İng.), X, 149-151.