TARSÛSÎ MEHMED EFENDİ

Tarsus’ta doğdu. Babasının adı Ahmed, dedesinin adı Mehmed’dir. Tarsus müftüsü olan babasından ilim tahsil etti. Hocaları arasında Muhammed b. Ali el-Kâmilî, Ahmed b. Muhammed el-Kuşâşî ve Vanî Mehmed Efendi gibi âlimlerin sayılmasından hareketle onun tahsil için Şam, Hicaz ve İstanbul’a gittiği söylenebilir. Babasının vefatından sonra müftülük görevi kendisine verildi. Fıkıh, fıkıh usulü, hadis, tefsir ve kelâm yanında mantık, Arap dili ve astronomiyle de ilgilendi. Ebû Saîd el-Hâdimî’nin babası Kara Hacı Mustafa Efendi’nin Tarsûsî’den ders aldığı bazı icâzetnâme kayıtlarından anlaşılmaktadır (M. Zâhid Kevserî, s. 20, 38; Sarıkaya, s. 35-36). Fındıklılı İsmet ve Bursalı Mehmed Tâhir, Tarsûsî’nin 1145 (1732) yılında vefat ettiğini belirtirken Keşfü’ẓ-ẓunûn’un matbu nüshasına eklenen Veliyyüddin Cârullah’a ait bir notta (II, 1657) Mehmed Tarsûsî’nin Mirʾâtü’l-uṣûl’e küçük bir hâşiye yazdığı zikredilir ve ölüm tarihi 1117 (1705) olarak kaydedilir. Daha sonra Bağdatlı İsmâil Paşa, Ziriklî ve Kehhâle gibi müellifler bu tarihi esas almıştır. Ancak Tarsûsî’ye ait Ḳıṣṣatü Yûsuf adlı eserin müellif hattı nüshasının 1143 (1730) tarihini taşıması, İbnü’l-Cezerî’nin ʿUddetü’l-Ḥıṣni’l-ḥaṣîn adlı eserinin bir nüshasının 1140’ta (1727), Kemalpaşazâde’nin Risâle fî enne’l-Ḳurʾâne kelâmullāh ve Molla Gürânî’nin Risâle fî reddi’l-velâ adlı kitaplarına ait birer nüshanın 1143 (1731) yılında onun tarafından istinsah edilmesi (TÜYATOK, 01/I, s. 158; 01/II, s. 473, 530, 537) ilk tarihin doğruluğunu teyit etmektedir.

Eserleri. Fındıklılı İsmet’le Bursalı Mehmed Tâhir, Tarsûsî’nin Mirʾât hâşiyesi ve Ünmûẕecü’l-ʿulûm adlı eserini, Bağdatlı İsmâil Paşa Mirʾât ve İs̱bâtü’l-vâcib hâşiyelerini zikretmekle yetinirken kütüphane kataloglarında ona ait başka eserlere rastlanmaktadır. 1. Ḥâşiyetü’ṭ-Ṭarsûsî ʿalâ Mirʾâti’l-uṣûl. Molla Hüsrev’in meşhur eseri üzerine yazılan bir hâşiyedir (İstanbul 1267, 1289 [Abdürrezzâk el-Antâkî’nin hâşiyesiyle birlikte], 1304, 1309, 1312, 1317). Rahmi Efendi el-Feyzü’l-ḳudsî ʿale’ṭ-Ṭarsûsî adıyla bir hâşiye kaleme almıştır. 2. Ḥâşiye ʿalâ Risâleti is̱bâti’l-vâcib ve ḥavâşîhâ. Celâleddin ed-Devvânî’nin eserine dair bir hâşiyedir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4834, vr. 212-230, Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2032, Kılıç Ali Paşa, nr. 508, vr. 61-89, nr. 656, vr. 17-57, Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1172, vr. 54-77; Köprülü Ktp., Mehmed Âsım Bey, nr. 201 [müellif hattı]). 3. Ünmûẕecü’l-ʿulûm li-erbâbi’l-fühûm. Lugat, vaz‘, iştikak, sarf, nahiv, meânî, bedî‘, beyân, aruz, kafiye, mantık, âdâb, kelâm, usûl-i fıkıh, usûl-i hadîs, tefsir, tecvid, hadis, fıkıh, ferâiz, tasavvuf, ebdân, tıp, hesap başlığı altında yirmi dört ilmin kısa tanımlarını ve temel konularını içeren ansiklopedik bir eserdir (İstanbul 1275). Ebû Saîd el-Hâdimî çeşitli konularla ilgili tartışmalarda bu esere sıkça atıfta bulunmuş ve onu eleştirmiştir (Sarıkaya, s. 36, 143). 4. Ḥâşiye ʿale’l-Beyżâvî fî tefsîri sûreti’l-Mülk (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3714, vr. 14-31; TÜYATOK, 01/I, s. 159, 168). Taʿlîḳāt (Ḥâşiye) ʿalâ Envâri’t-tenzîl adıyla kayıtlı kitap da (Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 91, vr. 1-48; Servili, nr. 21 [müellif hattı]) bu eser olmalıdır. 5. Ḥâşiye ʿalâ Risâleti’l-âdâb. Taşköprizâde Ahmed Efendi’nin münâzara âdâbına dair eseri üzerine yazılmıştır (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1845, vr. 131-139, nr. 1863, vr. 82-97; Fâtih, nr. 4731, vr. 1-12; Yazma Bağışlar, nr. 4165, vr. 1-13; Serez, nr. 3851, vr. 30-42). 6. Ḥâşiye ʿalâ Ḥâşiyeti şerḥi Hidâyeti’l-ḥikme. Kādî Mîr Meybüdî tarafından Esîrüddin el-Ebherî’nin eserine yazılan şerh için Muslihuddîn-i Lârî’nin kaleme aldığı hâşiyenin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1919, vr. 260-297, Kılıç Ali Paşa, nr. 1039, vr. 151-165; Millî Ktp., nr. 1579, vr. 18-49). 7. Ḥâşiye ʿalâ Ḥâşiyeti Ḳul Aḥmed. Ebherî’nin Îsâġūcî adlı eserine Molla Fenârî’nin yazdığı el-Fevâʾidü’l-Fenâriyye adlı şerhe dair Kul (Kavl) Ahmed’in kaleme aldığı hâşiyenin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2618 [müellif hattı], Yazma Bağışlar, nr. 2049, vr. 28-70; Hacı Selim Ağa Ktp., Hacı Selim Ağa, nr. 688; MÜ İlâhiyat Fakültesi Ktp., Yazmalar, nr. 614). 8. Miftâḥu’l-ḫulâṣa li’l-Miftâḥ (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3714, vr. 39-103, Kasidecizâde Süleyman Sırrı, nr. 736, vr. 11-69; Edirne Selimiye Ktp., nr. 1802; ayrıca bk. TÜYATOK, 01/III, s. 686). 9. Şerḥu Tuḥfeti’l-mülûk (a.g.e., 01/II, s. 525). 10. Ḳıṣṣatü Yûsuf (1143 [1730] tarihli müellif hattı nüshası için bk. a.g.e., 01/II, s. 537; Kütahya Vahîd Paşa İl Halk Ktp., nr. 820). 11. Mecmûʿatü’l-mevâʿiẓ (müellif hattı nüsha için bk. a.g.e., 01/II, s. 511). 12. Ḥâşiye ʿalâ tefsîri sûreti Yâsîn (a.g.e., 01/I, s. 150-151). 13. Kifâyetü’l-maʿtûrât fi’l-ʿamel bi-rubʿi’l-muḳanṭarât. 14. Risâle fi’l-ʿamel bi-rubʿi’l-muḳanṭarât. Astronomiyle ilgili olan son iki eserden birincisi iki mukaddime ve yirmi babdan, ikincisi bir mukaddime ile altı fasıldan oluşmaktadır (nüshaları için bk. İhsanoğlu v.dğr., I, 369). Bunlardan başka Tarsûsî’nin bazı küçük risâleleri başta Adana İl Halk Kütüphanesi (Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi’ne nakledilmiştir) olmak üzere çeşitli kütüphanelerde mevcuttur.

BİBLİYOGRAFYA
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1657; Cebertî, ʿAcâʾibü’l-âs̱âr, I, 135, 140-141; İsmet, Tekmiletü’ş-Şekāik, V, 63-64; Osmanlı Müellifleri, I, 348; Serkîs, Muʿcem, II, 1238; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 309; Sait Uğur, İçel Tarihi, Mersin 1945, II, 55; Fihrisü’l-Ḫizâneti’t-Teymûriyye, Kahire 1367-69/1948-50, I, 79, 80, 176, 177; III, 182; Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VI, 12; TÜYATOK, 01/I, s. 86, 150-151, 158, 159, 168, 217, 233, 249, 294, 317; 01/II, s. 345-346, 370, 473, 511, 525, 530, 537; 01/III, s. 686, 724; Ömer Rızâ Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, Beyrut 1414/1993, III, 102; M. Zâhid Kevserî, et-Taḥrîrü’l-vecîz fîmâ yebteġīhi’l-müstecîz (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde), Halep 1413/1993, s. 20, 38; Ahmed Akgündüz v.dğr., Arşiv Belgeleri Işığında Tarsus Tarihi ve Eshâb-ı Kehf, İstanbul 1993, s. 468-470; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, I, 368-369; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 333, 349; Muʿcemü’l-maḫṭûṭâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâṭûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], II, 1144-1145; Yaşar Sarıkaya, Merkez ile Taşra Arasında Bir Osmanlı Âlimi: Ebu Said el-Hâdimî, İstanbul 2008, s. 35-36, 39, 49, 143-145, 277; Müjgan Cunbur, “Mersin Kültür Tarihinde Osmanlı Dönemi Bilim Adamları ve Eserleri”, İçel Kültürü, II/5, Mersin 1988, s. 4.