TARSÛSÎ, Necmeddin

Aslen Tarsuslu olup 721 (1321) yılında Dımaşk’ın kuzeyinde bir köy olan Mizze’de dünyaya geldi. İbnü’t-Tarsûsî diye de anılır. Nuaymî ise 2 Muharrem 720’de (13 Şubat 1320) doğduğunu kaydeder (ed-Dâris, I, 623). Dımaşk’ta Arapça, fıkıh ve fıkıh usulü tahsil etti; ayrıca birçok medresede ders veren ve Hanefî kādılkudâtlığı yapan babası Ebü’l-Hasan İmâdüddin et-Tarsûsî’den fıkıh okudu. Hocaları arasında Ebü’n-Nasr İbnü’ş-Şîrâzî ve Ebü’l-Abbas Şehâbeddin Ahmed b. Ebû Tâlib el-Haccâr’ın adları anılır. Tarsûsî, Dımaşk’ın Mâlikî kadısı Şerefeddin Muhammed b. Ebû Bekir el-Hemdânî’nin tasavvufta kendisinin şeyhi olduğunu belirtir (Tuḥfetü’t-Türk, s. 84). Zekâsı ve yeteneği sayesinde tahsilini kısa zamanda tamamladı ve 24 Şevval 734’te (28 Haziran 1334) İkbâliyye Medresesi’nde ders vermeye başladı, iki yıl sonra Şibliyye’de müderrislik görevi aldı. 744’te (1343) Dımaşk Hanefî kādılkudâtı nâibliğine tayin edildi. 746’da (1345) babası kādılkudâtlığı kendisi lehine bırakınca bu makama asaleten getirildi ve ölümüne kadar bu görevini sürdürdü. Ayrıca Nûriyye, el-Hâtûniyyetü’l-Cevvâniyye, Reyhâniyye ve diğer bazı medreselerde öğretim faaliyetinde bulundu. 4 Şâban 758 (23 Temmuz 1357) tarihinde Dımaşk’ta vefat etti ve Mizze’de defnedildi. Kendisiyle görüşen Safedî yöneticilerin ona büyük saygı duyduklarını, yargı konusunda üstün yetenek sahibi olduğunu ve kadılığı süresince verdiği kararlardan dolayı hiç eleştirilmediğini belirtir.

Eserleri. 1. Tuḥfetü’t-Türk fîmâ yecibü en yuʿmele fi’l-mülk. Müellif eserinde öncelikle devlet başkanlığı için Kureyşîliğin şart olmadığını ve Türkler’in devlet yönetimi konusundaki ehliyet ve liyakatini ortaya koymaya çalışmakta, devlet idaresinde Hanefî mezhebinin o zamana kadar siyasî alanda daha çok tercih edilen Şâfiî mezhebine göre daha uygun olduğu fikrini iki mezhebin bazı fıkhî meselelerdeki yaklaşımlarını karşılaştırarak savunmaktadır. Müellifin hükümdara nasihat amacıyla kaleme aldığını belirttiği kitap siyasetnâme türünün tipik örneklerinden farklı olup, dört mezhepten birine mensup hâkim tayin ederken hükümdarın koyması gerekli olan kayıtları açıklamakta ve ele aldığı konularda fıkhî görüş ve nakillere ağırlık vermektedir. Asri Çubukçu doktora tezinde eserin tenkitli metnini ve Türkçe’ye tercümesini hazırlamış (bk. bibl.), kitap Rıdvân es-Seyyid (Beyrut 1413/1992), Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil (Beyrut 1416/1995), Fransızca’ya çevirisi ve bir incelemeyle birlikte Muhammed Minasrî (Dımaşk 1997) tarafından neşredilmiştir. 2. Enfaʿu’l-vesâʾil ilâ taḥrîri’l-mesâʾil (el-Fetâva’ṭ-Ṭarsûsiyye). Mahkemelerde sıkça görülen meselelerde kadılara kolaylık sağlamak amacıyla derlenmiştir. Mustafa Ali Hafâcî tarafından el-Fetâva’ṭ-Ṭarsûsiyye adıyla yayımlanan eserle ilgili (Kahire 1344) çeşitli muhtasarlar kaleme alınmıştır (Muhammed b. Hüseyin b. Bayram, Buġyetü’s-sâʾil; Muhammed b. Muhammed ez-Zührî, Kifâyetü’s-sâʾil; Sirâceddin İbn Nüceym, İcâbetü’s-sâʾil; bk. Brockelmann, GAL Suppl., II, 87). 3. el-Fevâʾidü’l-fıḳhiyye (el-Fevâʾidü’l-bedriyye, el-Fevâʾidü’l-manẓûme). Fürû-i fıkha dair 1000 beyitlik bir manzumedir (Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 1367/1; Amasya Beyazıt İl Halk Ktp., nr. 861). Seriyyüddin İbnü’ş-Şıhne eseri 400 beyitte özetlemiştir (Muḫtaṣarü’l-Fevâʾid, Süleymaniye Ktp., Giresun, nr. 19). 4. ez-Zevâʾid ʿale’l-Fevâʾid (Ẕeyl ʿale’l-Fevâʾidi’l-fıḳhiyye). Tarsûsî’nin bir önceki eserine zeyil niteliğinde küçük bir risâledir (Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 1367/3; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1168/2; Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 951, Yenicami, nr. 1186). 5. ed-Dürretü’s-seniyye fî Şerḥi’l-Fevâʾidi’l-fıḳhiyye (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2470, Veliyyüddin Efendi, nr. 1168; Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 929, Hekimoğlu, nr. 355, Lâleli, nr. 951; Köprülü Ktp., Mehmed Âsım, nr. 84/1). Nuaymî, Tarsûsî’nin kendi zamanındaki bazı âlimlerin biyografilerine dair verdiği bilgileri bu esere atıfta bulunarak nakleder (ed-Dâris, I, 512, 563, 566, 577). 6. Urcûze fî vefeyâti’l-aʿyân min meẕhebi Ebî Ḥanîfeti’n-Nuʿmân. Eserde Ebû Hanîfe’den başlayarak İbnü’t-Türkmânî’ye (ö. 750/1349) kadar olan Hanefî fıkıh âlimlerinin ölüm tarihleri kaydedilmiştir (TSMK, Revan Köşkü, nr. 634/2, vr. 81-85; Köprülü Ktp., Mehmed Âsım, nr. 84/3, vr. 201-205). 7. el-İʿlâm bi-muṣṭalaḥi’ş-şuhûd ve’l-ḥükkâm. Şürût ilmi kapsamındaki terim ve usuller hakkında olup ayrıca edebü’l-kādî ile ilgili bazı bilgileri ve müellifin bu konudaki düşünce ve eleştirilerini ihtiva eder (Süleymaniye Ktp., Kadızâde Mehmed Efendi, nr. 119; İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Yeni Bağışlar, nr. 143/5). Embiya Tunalı, Hanefi Hukukçu Tarsûsî’nin el-İ’lâm fî Mustalahi’ş-Şuhûd ve’l-Hükkâm başlıklı yüksek lisans teziyle eseri neşre hazırlamıştır (2006, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü). 8. Îżâḥu’l-esrâri’l-ḫafiyye fî kitâbi vaḳfi’l-mezraʿati’l-Asrûniyye. Dımaşk Asrûniye mezraasının vakfı konusundaki ihtilâf hakkında müellifin görüşünü içeren bir risâle olup Enfaʿu’l-vesâʾil içinde yer almaktadır. 9. en-Nûrü’l-Lâmiʿ fîmâ yuʿmelü bihî fi’l-câmiʿ. Emeviyye Camii’nin idarî ve malî yönetim ve hizmetlerine, görevlilerin kontrolüne dair konuların ele alındığı bu küçük risâle Tuḥfetü’t-Türk içinde bulunmaktadır (s. 102-105). 10. Risâle fî cevâzi iḳāmeti’l-cumʿa fî mevziʿayn min mıṣr vâḥid. Müellif, müstakil bir risâle şeklinde hazırladığı bu çalışmasını muhafaza amacıyla ed-Dürretü’s-seniyye adlı eserine bir bölüm halinde eklemiştir (Tûnekî, III, 243). 11. Risâle fî cevâzi naḳli’ş-şehîd (Millet Ktp., Murad Molla, nr. 738/2). 12. Urcûze fî maʿrifeti mâ beyne’l-Eşâʿire ve’l-Ḥanefiyye mine’l-ḫilâf fî uṣûli’d-dîn (yirmi beş beyitlik bir manzume olup Safedî tarafından nakledilmiştir; bk. Aʿyânü’l-ʿaṣr, I, 102-103). Kaynaklarda Tarsûsî’ye Şerḥu’l-Hidâye li’l-Merġīnânî adlı beş ciltlik bir kitap ve başka eserler de nisbet edilmektedir (bk. İbn Kādî Şühbe, III, 119; Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 16).

BİBLİYOGRAFYA
Tarsûsî, Tuḥfetü’t-Türk fîmâ yecibü en yuʿmele fi’l-mülk (nşr. Rıdvân es-Seyyid), Beyrut 1413/1992, s. 84, 102-105, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 19-50; a.e. (nşr. Muhammed Minasrî), Dımaşk 1997, neşredenin girişi, s. 41-60; Safedî, Aʿyânü’l-ʿaṣr (nşr. Ali Ebû Zeyd v.dğr.), Beyrut-Dımaşk 1418/1998, I, 100-103; III, 270-275; İbn Kādî Şühbe, et-Târîḫ (nşr. Adnân Derviş), Dımaşk 1994, III, 116, 118-120, 125; Kureşî, el-Cevâhirü’l-muḍıyye, I, 213-214; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 43-44; III, 18-19; İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ṣ-ṣâfî, I, 129-130; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye (nşr. M. Hayr Ramazan Yûsuf), Dımaşk 1413/1992, s. 89-90; Nuaymî, ed-Dâris fî târîḫi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hüseynî), Dımaşk 1367/1948, I, 476, 512, 534-535, 563, 566, 577, 622-623; Temîmî, eṭ-Ṭabaḳātü’s-seniyye, I, 213-215; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 97, 127, 183, 364, 705, 830, 910; II, 1300, 1497, 1616, 1832, 2019, 2039; Tûnekî, Muʿcemü’l-muṣannifîn, Beyrut 1926, III, 241-243; Brockelmann, GAL, II, 94-95; Suppl., II, 87; Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 16; Asri Çubukçu, Tarasûsî, Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri (doktora tezi, 1977), AÜ İlâhiyat Fakültesi; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Alimleri, Ankara 2006, s. 83-84; Muʿcemü’l-maḫṭûṭâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâṭûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], I, 27; M. Winter, “Inter-madhhab Competition in Mamluk Damascus: al-Tarsusi’s Counsel for the Turkish Sultans”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, XXV, Jerusalem 2001, s. 195-211.