TAŞKÖPRİZÂDE AHMED EFENDİ

eş-Şeḳāʾiḳu’n-nuʿmâniyye’de verdiği bilgiye göre 14 Rebîülevvel 901 (2 Aralık 1495) tarihinde Bursa’da doğdu. Babası Taşköprizâde nisbesiyle anılan Muslihuddin Mustafa Efendi’dir. İlk çocukluk yıllarını Bursa’da geçirdi; daha sonra Ankara’da Akmedrese müderrisi olan babasının yanına gitti, burada Kur’an’ı ezberledi. Babasının Üsküp’e tayin edilmesi dolayısıyla Bursa’ya döndü. Ardından babası onu ve kardeşi Nizâmeddin Mehmed’i İstanbul’a “Yetim” lakabıyla tanınan Alâeddin Efendi’nin yanına götürdü. Medresede sarf-nahiv okuduktan sonra, Bursa Molla Hüsrev Medresesi’nde müderrislik yapan amcası Kıvâmüddin Kāsım Efendi’nin yanında kardeşiyle birlikte tahsiline devam etti, fakat kardeşi burada vefat etti. Ahmed Efendi, babasının Amasya Hüseyniye Medresesi’ne tayin edilmesi üzerine Amasya’ya giderek onun yanında öğrenimini sürdürdü. Dayısının yanı sıra Şeyhzâde Muhyiddin Mehmed Kocevî, Mahmûd b. Kadızâde-i Rûmî, Muhammed et-Tûnisî gibi âlimlerden ders aldı ve tahsilini tamamladı.

Taşköprizâde 931’de (1525), Dimetoka’daki Oruç Paşa Medresesi’nde müderrisliğe başladı; ertesi yıl İstanbul’da Hacı Hasan Medresesi’ne nakledildi. Babasının İstanbul’da vefat etmesinin (935/1529) ardından önce Üsküp Alaca İshak Bey (936/1530), daha sonra İstanbul Kalenderhâne (942/1536) medreselerine müderris tayin edildi. Müderrislikte giderek yükseldi ve Koca Mustafa Paşa, Sahn-ı Semân, Edirne Üç Şerefeli, Edirne Sultan Bayezid (951/1544) gibi önemli medreselerde müderrislik yaptı. 952’de (1545) Bursa kadılığıyla görevlendirildi. İki yıl sonra tekrar Sahn-ı Semân Medresesi’nde müderrislik yaptı ve 958’de (1551) İstanbul kadısı oldu. Ancak yakalandığı bir hastalık neticesinde görme duyusunu kaybedince görevinden ayrılmak zorunda kaldı. 30 Receb 968 (16 Nisan 1561) tarihinde İstanbul’da vefat etti; cenaze namazı Fâtih Camii’nde kılındıktan sonra Fatih’te Âşık Paşa Camii’nin hazîresinde bulunan Seyyid Velâyet Türbesi yakınında defnedildi.

Kelâm, fıkıh, tefsir, ahlâk, mantık, biyografi, Arap dili ve edebiyatı, ilimler tarihi, tıp gibi değişik alanlarda çeşitli kitaplar yanında otuza yakın risâle telif eden Taşköprizâde Ahmed Efendi eserlerini Arapça yazmış ve büyük ölçüde şerh ve hâşiye geleneğini sürdürmüştür. Dinî ilimlerde Fahreddin er-Râzî, Seyfeddin el-Âmidî, Seyyid Şerîf el-Cürcânî gibi Eş‘ariyye’ye mensup âlimlerin görüşleri etrafında tartışmalar yapmış, ancak Mâtürîdiyye mezhebine bağlı kalmıştır. Kelâm ilmine ve tarihine dair bilgi verirken Mâtürîdî’yi Sünnî kelâm mektebinin kurucusu diye göstermesi dikkat çekicidir (Miftâḥu’s-saʿâde, II, 151-152). Bir din âlimi olmakla birlikte ilimler tarihi ve biyografi alanındaki eserleriyle de ünlüdür. Özellikle İslâm ilimleri tarihi niteliğindeki Miftâḥu’s-saʿâde ile Osmanlı dönemi âlimlerini tanıttığı eş-Şeḳāʾiḳu’n-nuʿmâniyye son derece önemli çalışmalardır. Taşköprizâde tasavvufa da ilgi duymuş ve Halvetiyye tarikatına intisap etmiştir. Böylece felsefe, kelâm ve tasavvufu birleştiren eklektik bir âlim tipini temsil etmiştir. Aynı zamanda sülüs, nesih ve ta‘lik yazılarında mâhir bir hattat olup buradan kazandığı parayı öğrencilerinin geçimine harcamıştır (Hısım Ali Çelebi, II, 101).

Eserleri. Taşköprizâde Ahmed Efendi’nin eserlerinden bazıları şunlardır:

1. Miftâḥu’s-saʿâde ve miṣbâḥu’s-siyâde fî mevżûʿâti’l-ʿulûm. İlimler tarihi ve tasnifiyle ilgili biyobibliyografik ve ansiklopedik bir eserdir (I-II, Haydarâbâd 1328-1329; III, 1356; I-III, Beyrut 1405/1985). Kitabın ilmî neşrini Kâmil Kâmil Bekrî ve Abdülvehhâb Ebü’n-Nûr gerçekleştirmiş (I-III, Kahire 1968) ve eser müellifin oğlu Kemâleddin Mehmed Efendi tarafından Mevzûâtü’l-ulûm adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir (I-II, İstanbul 1313).

2. eş-Şeḳāʾiḳu’n-nuʿmâniyye fî ʿulemâʾi’d-devleti’l-ʿOs̱mâniyye. Ahmet Suphi Furat, Mecdî Mehmed’in ilâvelerini dipnotlarda göstererek eseri yayımlamıştır (İstanbul 1985).

3. Nevâdirü’l-aḥbâr fî menâḳıbi’l-aḫyâr. Hz. Peygamber, sahâbe ve tâbiîn ile din, hukuk, kelâm, tıp, astronomi âlimleri ve filozofların menkıbelerine dairdir (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2458).

4. el-Meʿâlim fî ʿilmi’l-kelâm. Kādî Beyzâvî’nin Ṭavâliʿu’l-envâr’ındaki sisteme göre yazılmıştır (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2149). Genellikle Fahreddin er-Râzî, Seyfeddin el-Âmidî, Seyyid Şerîf el-Cürcânî gibi Eş‘ariyye âlimlerinin eserlerinden yapılmış iktibaslardan oluşan eserin ulûhiyyet, nübüvvet ve sem‘iyyât bölümleri üzerine Mehmet Emin Yağcı, Taşköprizade Ahmed Efendi’nin el-Meâlim Adlı Eseri adıyla yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1997, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).

5. Risâle fi’l-ḳażâʾ ve’l-ḳader. Muhammed Zâhid Cûl tarafından tek yazma nüshasına dayanılarak yayımlanmış (Köln 2008), Hilmi Kemal Altun, Osmanlı Müelliflerince Yazılan Kaza ve Kader Risaleleri ve Taşköprizâde’nin Risâletü’l-Kaza ve’l-Kader Adlı Eseri adlı yüksek lisans tezinde kitabı tahkik edip neşre hazırlamıştır (2010, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).

6. Ḥâşiye ʿalâ Ḥâşiyeti’s-Seyyid eş-Şerîf ʿalâ Şerḥi’t-Tecrîd. Nasîrüddîn-i Tûsî’ye ait Tecrîdü’l-kelâm adlı kitaba Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin yazdığı hâşiye üzerine yapılmış bir çalışmadır (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 786).

7. Ecellü’l-mevâhib fî maʿrifeti vücûdi’l-vâcib (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3238/2).

8. Leṭâʾifü’n-nebî. Kırk hadisin derlenip şerhedildiği bir eser olup Sadık Cihan tarafından yayımlanmıştır (bk. bibl.).

9. Risâle fî beyâni esrâri’l-ḫilâfeti’l-insâniyye ve’s-salṭanati’l-maʿneviyye (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 2098, vr. 88-114; Nuruosmaniye Ktp., nr. 4902/5, vr. 28-45).

10. Ḥâşiye ʿalâ Ḥâşiyeti’l-Keşşâf li’s-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 315; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 376). el-Keşşâf’ın baş tarafına (Fâtiha sûresiyle Bakara sûresinin ilk yirmi beş âyeti) yapılan hâşiyenin hâşiyesidir (DİA, VIII, 136).

11. Şerḥu Muḳaddimeti’l-Cezerî (Mekke 1303; Dımaşk, ts. [DİA, XX, 555]).

12. Şerḥ ʿalâ Risâle fî ʿilmi âdâbi’l-baḥs̱ ve’l-münâẓara (İstanbul 1299; nşr. Muhammed Hasan Âl-i Yâsîn, Bağdad 1375). Metni de müellife ait olan eserin İsmâil Hakkı Bursevî tarafından yapılan şerhi de yayımlanmıştır (İstanbul 1273).

13. Şerḥu Dîbâceti’l-Hidâye (Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 377).

14. Şerḥu’l-Ferâʾiż. Muhammed b. Muhammed es-Secâvendî’ye ait el-Ferâʾiżü’s-Sirâciyye’nin şerhidir (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1600).

15. Şerḥu Muḳaddimeti’ṣ-ṣalât. Molla Fenârî’nin eserine yazılmış bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 753).

16. Şerḥu’l-Aḫlâḳı’l-ʿAḍudiyye (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1547/1; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1940).

17. Münyetü’ş-şübbân fî muʿâşereti’n-nisvân (Köprülü Ktp., nr. 1042).

18. Risâletü’l-istiḳṣâ fî mebâḥis̱i’l-istis̱nâʾ. Arap gramerinde önemli yeri olan istisna bahsine dairdir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 464/1).

19. Şerḥu’l-ʿAvâmili’l-miʾe. Birgivî’ye ait nahiv risâlesinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 510).

20. Şerḥu’l-Fevâʾidi’l-Ġıyâs̱iyye fî ʿilmeyi’l-meʿânî ve’l-beyân. Adudüddin el-Îcî’ye ait eserin şerhidir (Mekke 1303).

21. Risâletü’ş-şifâʾ fî edvâʾi’l-vebâʾ (Kahire 1292).

Taşköprizâde’ye nisbet edilerek Ahmed Neyle tarafından yayımlanan Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾ adlı eser (Musul 1954, 1961) Kınalızâde Ali Efendi’ye aittir (Muhyî Hilâl es-Serhân, X/3-4 [1402/1981], s. 483-497; ayrıca bk. DİA, XXV, 417).

Taşköprizâde Ahmed Efendi üzerine bazı akademik çalışmalar yapılmıştır: Ali Uğur, Taşköprizâde Ahmed İsâmeddin Ebu’l-Hayr Efendi Hayatı, Şahsiyeti ve İlmi Görüşleri (doçentlik tezi, Erzurum 1980); Ahmet Süruri, Taşköprizade Ahmed Efendi’nin Tefsir Risâleleri (yüksek lisans tezi, 2002, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü); Ahmet Süruri, Taşköprizade’nin el-Meâlim’i ve Kelâmî Görüşleri (doktora tezi, 2011, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü). Müellifle ilgili olarak Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü’nce 14 Mart 1989’da düzenlenen sempozyum bildirileri Taşköprülü Zâde Ahmet Efendi: 1495-1561 adıyla yayımlanmıştır (Kayseri 1992).

BİBLİYOGRAFYA

Taşköprizâde, Miftâḥu’s-saʿâde, II, 150-182.

a.mlf., eş-Şeḳāʾiḳ, s. 552-560.

Hısım Ali Çelebi, el-ʿİḳdü’l-manẓûm fî ẕikri efâḍıli’r-Rûm (İbn Hallikân, Vefeyât içinde), Kahire 1310, II, 101.

Atâî, Zeyl-i Şekāik, s. 1-2.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 11, 37, 41, 56, 80; II, 1084.

Sicill-i Osmânî, III, 471.

Osmanlı Müellifleri, I, 346.

Brockelmann, GAL, II, 559-562; Suppl., II, 633.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 144.

Nüveyhiz, Muʿcemü’l-müfessirîn, I, 79.

Ömer Ferruh, Meʿâlimü’l-edebi’l-ʿArabî fi’l-ʿaṣri’l-ḥadîs̱, Beyrut 1985, I, 347-348.

Cihat Tunç, “Taşköprülü Zâde Ahmet Efendi’ye Göre Kelâm İlminin Yeri ve Önemi”, Taşköprülü Zâde Ahmet Efendi: 1495-1561 (ed. Ahmet Hulusi Köker), Kayseri 1992, s. 59-64.

Şâkir Mustafa, et-Târîḫu’l-ʿArabî ve’l-müʾerriḫûn, Beyrut 1993, IV, 423-424.

Muʿcemü’l-maḫṭûṭâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâṭûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], I, 244-247.

M. Tayyib Gökbilgin, “Taşköprü-zâde ve İlmi Görüşleri”, İTED, VI/1-4 (1975-76), s. 127-138, 169-182.

Muhyî Hilâl es-Serhân, “Taṣḥîḥu ḫaṭaʾin kebîr: Kitâbü Ṭabaḳāti’l-fuḳahâʾ el-mensûb ilâ Taşköprîzâde hüve li’bni’l-Ḥannâʾî”, el-Mevrid, X/3-4, Bağdad 1402/1981, s. 483-497.

Sadık Cihan, “Taşköpri-zâde Ahmed Efendi’nin ‘Letâifu’n-Nebî’ İsimli Kırk Hadîsi”, İİFD, sy. 4 (1980), s. 41-48.

Murtaza Korlaelçi, “Taşköprülüzâde ve Kâtip Çelebi’ye Göre Türk Kültüründe Felsefe’nin Yeri”, Felsefe Dünyası, sy. 7, Ankara 1993, s. 26-31.

Kāmûsü’l-a‘lâm, IV, 2985.

“Taşköprülüzâde”, TA, XXX, 484-485.

M. Münir Aktepe, “Taşköpri-zâde”, İA, XII/1, s. 42-44.

Tayyar Altıkulaç, “İbnü’l-Cezerî”, DİA, XX, 555.

Hasan Aksoy, “Kınalızâde Ali Efendi”, a.e., XXV, 417.