TEHZÎBÜ’l-MANTIK ve’l-KELÂM

789 (1387) yılında yazıldığı kaydedilmektedir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 515). Müellif eserini hangi amaçla telif ettiğini belirtirken “gāyetü tehzîbi’l-kelâm fî tahrîri’l-mantık ve’l-kelâm” ifadesini kullanmakta ve kitabın adının buradan geldiği anlaşılmaktadır. Aynı ifadede yer alan “tahrîr” kelimesi, mantık ve kelâm ilimlerinin konularını gereksiz bilgi ve açıklamalardan arındırma şeklinde yorumlanmıştır. Eserin sade bir üslûpla yazılması ve müellifin mukaddimede kitabını gençler için, özellikle de kendi oğlu için kaleme aldığını belirtmesi bu yorumu desteklemektedir. İki bölümden meydana gelen eserin mantık konularının işlendiği birinci bölümü kısa olmakla birlikte âlimlerin ilgisini daha çok çekmiş, şerh ve hâşiyelerin çoğu bu bölüm üzerine yapılmıştır. Burada mantık ilmi tanımlanarak konularına kısaca değinildikten sonra beş tümel, önerme çeşitleri, kıyas teorisi ve bilgi türleri ele alınmaktadır. İkinci bölüm kelâmla ilgili olup altı kısımdan meydana gelmektedir. Müteahhirîn dönemi kitaplarının başında zikredilmesi âdet haline gelen kelâmın tarifi, konusu ve akıl yürütme yöntemlerinin ardından varlık, mahiyet, imkân, taayyün, kıdem, vahdet, kesret, illet gibi kavramlara, klasik kaynaklarda “umûr-i âmme” adı verilen konulara geçilmekte ve hâdis (yaratılmış) varlıkların değişken özellikler taşıdığı hususu Aristo geleneğindeki kategoriler çerçevesinde incelenmektedir. Ardından cevher-i ferdin (atom) mahiyeti, cismin tanımı ve türleri üzerinde durulmakta, nefis ve akıl kavramları İbn Sînâ’nın sistemine göre ele alınmaktadır. Daha sonra Allah’ın zâtı, sıfatları ve fiilleri, hüsün-kubuh, teklif, hidayet-dalâlet, rızık, ecel gibi meseleler hakkında bilgi verilmektedir. Son kısımda nübüvvet, meâd, büyük günah, tövbe ve iman gibi hususlar farklı mezheplerin görüşlerine temas edilerek işlenmektedir. Mantık konularının yanı sıra muhtasar kelâm kitabı tarzında yazılması dolayısıyla Âmidî’nin Rumûzü’l-künûz ve Beyzâvî’nin Miṣbâḥu’l-ervâḥ adlı risâlelerini andıran Tehẕîbü’l-manṭıḳ ve’l-kelâm’da konuların özlü bir şekilde ele alınması medreselerde ders kitabı olarak okutulmasını ve üzerine çokça şerh yazılmasını sağlamıştır. Birçok nüshası bulunan eserin çeşitli baskıları yapılmıştır (Tümsek, s. 28-29; İA, XII/1, s. 120).

Kütüphane kayıtlarına göre eserin elliye ulaşan şerh ve hâşiyeleri arasında en önemlisi Devvânî’nin Şerḥu Tehẕîbi’l-manṭıḳ ve’l-kelâm’ıdır. Bu şerhin de çeşitli nüshaları (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 4317, 4406; Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 336, Âşir Efendi, nr. 220) ve baskıları (Leknev 1288, 1293; İstanbul 1305, 1312) mevcuttur. Devvânî’nin şerhi için Mîr Zâhid, Ebü’l-Feth es-Saîdî, Muslihuddîn-i Lârî, Mîr Fethullah Şîrâzî, Halhâlî ve Birgivî gibi âlimler tarafından hâşiyeler kaleme alınmıştır. Mîr Gıyâseddin Mansûr, Devvânî’nin şerhine bir reddiye yazmıştır. Tehẕîbü’l-manṭıḳ için Devvânî’den başka Kâfiyeci (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2592, 2636/2 [müellif hattı]; Hamidiye, nr. 751; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 1145), Kemalpaşazâde (Âtıf Efendi Ktp., nr. 2816), İsâmüddin el-İsferâyînî (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1403; Hacı Selim Ağa Ktp., Hacı Selim Ağa, nr. 714-5), Dâvûd-i Karsî (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 5807; Köprülü Ktp., III. Kısım, Mehmed Âsım Bey, nr. 325), Eyyûbîzâde Mustafa Bosnevî (Orijentalni Institut u Sarajevu Ktp., nr. 4668), Gānim el-Bağdâdî (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2639; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 826), Mehmed Emin Üsküdârî (Hacı Selim Ağa Ktp., Kemankeş Emîr Hoca, nr. 339), Cemâleddin eş-Şehristânî (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 4314; Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 219), Şehâbeddin Abdullah b. Hüseyin el-Yezdî (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2936; Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 335), Muzafferüddin Ali eş-Şîrâzî (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 864; İÜ Ktp., AY, nr. 3338), Ubeydullah el-Habîsî (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 602; Koca Râgıb Paşa Ktp., nr. 882), Süleyman Fâzıl Efendi (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3200; Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 310, 1676, Kılıç Ali Paşa, nr. 512) ve Bahrülulûm el-Leknevî (Madras 1373) gibi müellifler şerh kaleme almıştır. Eseri Burhâneddin İbn Ebû Şerîf nazma çevirmiştir (Tehẕîb üzerine yazılan şerh, hâşiye ve ta‘lîkātlar için bk. Abdullah Muhammed el-Habeşî, I, 686-699; Tiryaki, s. 26-30).

BİBLİYOGRAFYA
Teftâzânî, Metnü Tehẕîbi’l-manṭıḳ ve’l-kelâm, Kahire 1330; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 515-517; Gelenbevî, Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Mîrî ʿalâ Tehẕîbi’l-manṭıḳ ve’l-kelâm, İstanbul 1288; Abdülkādir es-Senendecî, Taḳrîbü’l-merâm fî şerḥi Tehẕîbi’l-kelâm, Bulak 1318; Abdülmüteâl es-Saîdî, Tecdîdü ʿilmi’l-manṭıḳ fî şerḥi’l-Ḫabîṣî ʿale’t-Tehẕîb, Kahire, ts. (Mektebetü’l-âdâb), s. 9-10; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Cidde 1403/1983, s. 322-323; N. Rescher, Teṭavvürü’l-manṭıḳı’l-ʿArabî (trc. Muhammed Mehrân), Kahire 1985, s. 486-487; Abdullah Tümsek, İstanbul Kütüphanelerinde Bulunan Mantıkla İlgili Yazma Eserler (yüksek lisans tezi, 1988), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 28-29; Abdülkuddûs Bingöl, Gelenbevî’nin Mantık Anlayışı, Ankara 1993, s. 7, 13; Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997, I, 72, 79, 90, 94; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 686-699; M. Zahit Tiryaki, Mehmed Emin Üsküdârî’nin Şerhü Tehzîbi’l-mantık Adlı Eserinin Tahlili (yüksek lisans tezi, 2007), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 13-14, 26-36; Mehmed Ali Aynî, “Türk Mantıkçıları”, DİFM, X (1928), s. 52-53; Ahmet Kayacık, “Osmanlı Medreselerinde Mantık Eğitimi Üzerine”, İslâmiyât, II/4, Ankara 1999, s. 111-121; H. Murat Kumbasar, “Taftâzânî (H. 722-792/M. 1322-1390)’nin Eserleri”, EAÜİFD, sy. 25 (2006), s. 153; C. A. Storey, “Teftâzânî”, İA, XII/1, s. 120; W. Madelung, “al-Taftāzānī”, EI² (İng.), X, 88-89; Enîse Berhavâh, “Tehẕîbü’l-manṭıḳ ve’l-kelâm”, Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm, Tahran 1383/2004, VIII, 703-705.