TEMÎMÎ, Muhammed b. Ahmed

Kudüs’te bir hekim ailesinin çocuğu olarak dünyaya geldi. Dedesi Saîd tabip ve eczacı idi. Temîmî dedesinden ve gezip dolaştığı şehirlerdeki hekimlerden tıp tahsil etti. Bu sırada Kudüs’te yaşayan Enbâ Zahriyâ b. Sevâbe adlı bir rahibin tıp ve eczacılık hakkındaki bilgilerinden faydalandı. Burada ders aldığı bir hekim de Ebû Muhammed Hasan b. Ebû Nuaym’dır. Basit ve birleşik ilâçlar üzerinde çalışmak Temîmî’de bir tutku haline geldi, bu alanın en başarılı hekimleri arasında yer aldı. Özellikle yılan, akrep ve haşerelerin sokmasına karşı kullanılan tiryakla (panzehir) ilgili büyük, orta ve küçük hacimde eserler yazdı. Çeşitli ilâçların karışımından oluşan ve “et-tiryâku’l-fârûk” denilen panzehire başka maddeler katarak daha etkili bir ilâç elde etti (İbnü’l-Kıftî, s. 105-106). Remle ve Doğu Akdeniz sahillerini ele geçiren İhşîdî Emîri Hasan b. Ubeydullah b. Tuğç tarafından kabul edilen Temîmî onun dostluğunu kazandı ve kendisi için çeşitli ilâçlarla (macun) vebaya karşı tütsüler hazırladı (İbn Ebû Usaybia, s. 547). Remle’den Kahire’ye geçti ve Fâtımîler’in veziri Ya‘kūb b. Killis’in yakınları arasına girdi. İklim şartları ve hava kirliliğinin hastalıkların yayılmasına etkileri, kirli havayı temizlemenin, vebadan korunmanın yolları ve çeşitli ilâçlara dair Mâddetü’l-beḳāʾ fî ıṣlâḥi fesâdi’l-hevâʾ ve’t-taḥarruz min żarari’l-evbâʾ adlı eserini bu vezire takdim etti. Kahire’de bulunduğu sırada gerek yerli hekimler gerekse Mağrib’den gelip Halife Muiz-Lidînillâh’a hizmet eden hekimlerle tıp üzerine tartışmalar yaptı. Kaynaklar onun ilmî tartışmalarda son derece dürüst davrandığını, ortada delil söz konusu olduğu sürece kimsenin görüşünü peşinen reddetmediğini belirtir (İbnü’l-Kıftî, s. 106). İbnü’l-Kıftî, Temîmî’nin 370 (980) yılı dolaylarında Kahire’de hayatta bulunduğunu belirtmekte, diğer kaynaklar da onun bu tarihten sonra vefat ettiğini yazmaktadır. Ali b. Rıdvân, İbn Meymûn, Abdüllatîf el-Bağdâdî, İbnü’l-Baytâr ve İbn Kayyim el-Cevziyye gibi hekim ve müellifler Temîmî’nin eserlerine atıfta bulunmuşlardır.

Eserleri. 1. el-Mürşid ilâ (fî) cevâhiri’l-aġziye ve ḳuva’l-müfredât mine’l-edviye. Temîmî’nin en önemli çalışması kabul edilen eser iki bölümden ve çeşitli makalelerden oluşmaktadır (Sezgin, III, 318). Bazı bölümleri günümüze ulaşan eserin on dördüncü makalesi Jutta Schönfeld tarafından Almanca tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (Freiburg 1976).

2. Mâddetü’l-beḳāʾ fî ıṣlâḥi fesâdi’l-hevâʾ ve’t-taḥarruz min żarari’l-evbâʾ. Müellifin Kahire’de iken Vezir İbn Killis’e ithaf ettiği, on makaleden ibaret olan eseri Yahyâ Şa‘‘âr yayımlamıştır (Kahire 1999). Mâddetü’l-beḳāʾ Abdüllatîf el-Bağdâdî tarafından ihtisar edilmiştir (DMBİ, XVI, 176).

3. Ḫavâṣṣü’l-Ḳurʾân. Bazı nüshalarda adı Menâfiʿu ḫavâṣṣi’l-Ḳurʾân ve Keşfü’s-sırri’l-maṣûn ve’l-ʿilmi’l-meknûn şeklinde geçmektedir. Sûrelerin faziletini konu alan eserin birçok nüshası bulunmaktadır (TSMK, III. Ahmed, nr. 136; Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 116, Ayasofya, nr. 376; ayrıca bk. Sezgin, III, 318).

Temîmî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Kitâb fi’t-Tiryâḳ, Kitâb Muḫtaṣar fi’t-tiryâḳ, Kitâbü’l-Faḥṣ ve’l-iḫbâr, Muḫalliṣü’n-nüfûs, Ḥabîbü’l-ʿarûs ve reyḥânü’n-nüfûs, Maḳāle fî mâhiyyeti’r-remed ve envâʾih ve esbâbih ve ʿilâcih.

BİBLİYOGRAFYA

Muhammed b. Ahmed et-Temîmî, Mâddetü’l-beḳāʾ fî ıṣlâḥi fesâdi’l-hevâʾ ve’t-taḥarruz min żarari’l-evbâʾ (nşr. Yahyâ Şa‘‘âr), Kahire 1999, neşredenin girişi, s. 7-71.

İbnü’l-Kıftî, İḫbârü’l-ʿulemâʾ (Lippert), s. 105-106.

İbn Ebû Usaybia, ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 546-548.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 727; II, 1574.

Sarton, Introduction, I, 679.

M. Ullmann, Die Medizin im Islam, Leiden 1970, s. 245, 269-270, 332.

Sezgin, GAS, III, 317-318; VII, 388.

Yûnus Kerâmetî, “Temîmî”, DMBİ, XVI, 174-176.

M. Yâsir Zekkûr, “Muḥammed et-Temîmî”, el-Mevsûʿatü’l-ʿArabiyye, Dımaşk 2007, XVIII, 73-74.