TEMİR, Ahmet

Ahmet TEMİR (1912-2003) Türk dili ve Moğolca üzerine yaptığı çalışmalarla tanınan Türkolog.

14 Kasım 1912’de Tataristan Özerk Cumhuriyeti Samara vilâyetine bağlı Bügülme (Bugulma) kazasının Elmet (Almetyevsk) köyünde doğdu. Babası, Mekke ve Medine medreselerinde on yıl okuduktan sonra Elmet’te imamlık ve öğretmenlik yapan Carullah oğlu Reşit, annesi Şelcili köyü müderrislerinden Abdülfettah Efendi’nin kızı öğretmen ve yazar Zeynep Abıstay’dır. Ahmet Temir henüz okula başlamadan okuyup yazmayı öğrendi. İlk tahsiline Tatarca olarak Elmet’te başladı. Babası imamlık göreviyle Bügülme’ye gidince (1921) orada Rus okullarına devam etti. Ancak Rusça bilmediğinden birinci sınıfı yeniden bir kilise okulunda, ikinci ve üçüncü sınıfları özel bir okulda, dördüncü sınıfı başka bir okulda ve beşinci sınıfı Puşkin okulunda tamamladı (1925). Keman ve piyano çalacak kadar mûsiki, okulun duvar tablolarını yapacak kadar resim öğrendi. Dilci, tarihçi ve o dönemde Kazan mebusu olan teyzesi Hâdi Atlasî’den tarih ve Almanca dersleri aldı. Ortaokul öğrenimi için bir Rus lisesine kaydolduysa da ikinci sınıfa başlarken babası Tatar millî hareketine katılan bir din âlimi olduğu gerekçesiyle proleter sayılmayan eski zenginlerin, din bilginlerinin ve idarecilerin çocukları ile birlikte okuldan uzaklaştırıldı. Sovyet okullarında okuması yasaklandığından Rostov’da mektupla eğitim veren Poliglot okulundan çizim, mimari, inşaat teknikerliği ve İngilizce dersleri aldı (1926-1928). Ayrıca Rus, Alman, Fransız ve İngiliz edebiyatlarının önde gelen klasiklerini okuyarak kendini yetiştirdi.

17 Haziran 1929’da arkadaşı Ahat Ural Bikkul ile birlikte Bügülme’den ayrılan Temir Volga, Hazar ve Kafkasya üzerinden uzun ve tehlikeli bir yolculuktan sonra Batum’dan Türkiye’ye iltica etti (8 Temmuz 1929). Maarif Vekâleti’nin emriyle Trabzon Erkek Muallim Mektebi’ne kaydoldu ve orta öğrenimine burada yatılı olarak devam etti. Ancak okulun 1934’te kapanması üzerine İstanbul Haydarpaşa Lisesi’ne geçti ve burayı bitirdi (1935). Aynı yıl Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ne girdi. Bir süre M. Fuad Köprülü’nün tarih derslerine devam etti, Macarca öğrenmeye başladı. İkinci yarıyılda kazandığı dört aylık bursla Berlin Üniversitesi’ne gitti (1936). Burada öğrenimi sürdürürken Tatarca okutmanlığına tayin edildi. Ayrıca üniversite orkestrasında keman çaldı. 1941’de filolojiyi bitirdi. Bir taraftan da Alman-Sovyetler Birliği cephesindeki esir kamplarını dolaştı. 1941-1942 yıllarında Sovyet birlikleri içindeki Rus olmayan İdil-Ural (Tatar, Başkurt, Çuvaş ve Fin) menşeli esirlerin tesbitine çalıştı ve birçok kişinin kurtulmasını sağladı. Almanya’daki Rusya Türkleri’ne yönelik yayın yapan Teleradio’nun Tatarca yayınını idare etti. Bu maksatla çıkarılan İdil-Ural gazetesinin ilk sayısını neşretti. Hazırladığı Die Konjuktionen und Satzeinleitungen im Alt-Türkischen adlı tezle doktor unvanını kazandı (1943).

1943 Ekiminde Türkiye’ye dönen Ahmet Temir doçentlik için başvurduğu Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ne giremeyince askere gitti. Dönüşte Millî Eğitim Bakanlığı Müzeler Genel Müdürlüğü’nde çalıştı (1947-1951). Hamburg Üniversitesi’nden aldığı bir teklifle tekrar Almanya’ya gitti; iki yıl Türkçe okutmanlığı yaptı (1952-1954). Bu sırada Moğolca, Mançuca ve Çince dersleri alarak akademik araştırmalarını Eski Türkçe ve Moğolca alanında yoğunlaştırdı. Die Arabische-Mongolische Stiftungsurkunde von 1272 des Emirs von Kırşehir Caca Oğlu Nur el-Din adlı teziyle doçent oldu (1953). Ertesi yıl Türkiye’ye döndü. Altı ay kadar Hasanoğlan Öğretmen Okulu’nda edebiyat öğretmenliği yaptıktan sonra 1955’te Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Bölümü’nde göreve başladı. 1962’de “Türkçe ve Moğolca Arasındaki İlgiler” adlı çalışmasıyla (DTCFD, III/1 [1955], s. 1-25) profesörlüğe yükseldi. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü’nün tüzüğünü hazırlayarak kuruluşunda görev aldı (1961) ve 1962-1975 yıllarında başkanlığını yaptı. Bu dönemde Türk Kültürü, Cultura Turcica ve Türk Kültürü Araştırmaları adlı dergilerin imtiyaz sahipliğini üstlendi. 1982’de emekli oluncaya kadar bu görevlerin yanı sıra klasik Moğolca öğretimine devam etti. Emekliliğinden sonra Mainz Johannes Gutenberg Üniversitesi’nde (1981-1983) ve Marmara Üniversitesi’nde (1984-1985) ders verdi. Tatarca, Moğolca, Macarca, Çince, Rusça, Almanca, İngilizce ve Fransızca bilen Temir 18 Nisan 2003’te Ankara’da öldü.

Türkiye’de Mongolistik çalışmalarını başlatan ilk bilim adamı olan Ahmet Temir, ilim dünyasında ve Türkiye’de önemli bir yer edindiği gibi Türk dünyasıyla ilgili birçok faaliyete öncülük yapmıştır. Amerikalılar’ca yönetilen ve esir milletlere yayın yapan Radio Liberty’nin Tatar-Başkırt masasında danışman olarak çalışmış, Tatarca edebî ve tarihî yazıları yayımlamıştır (1975-1976). Ahmet Temir, Institut zur Erforschung der UdSSR, Milletlerarası Şark Tetkikleri Cemiyeti, Societas Uralo Altaica (Göttingen), La Société Finno-Ougrienne (Helsinki), Permanent International Altaistic Conference (Bloomington-USA), Bund Deutsche Fernschreiberfreunde (Hamburg) gibi kuruluşların üyesiydi. Türk ve Moğol dilleri üzerindeki eserleri, makale ve bildirileriyle uluslararası önemli bir Türkolog olarak tanınmıştır. Türklüğün tarih, sosyal hayat, kültür ve politik birçok meselesiyle ilgilenip çözüm yolları aramış, bu alanda önemli faaliyetlerde bulunarak makaleler yazmıştır. İlim ve kültür hayatı dışında müzik, satranç, atçılık, dağcılık, buz pateni ve kayak sporlarıyla meşgul olan Ahmet Temir küçük yaşlarda öğrendiği piyano ve kemanla ilgisini daha sonraki hayatında da sürdürmüştür.

Eserleri. Telif ve Tercüme. 1. Kırşehir Emiri Caca Oğlu Nur el-Din’in 1272 Tarihli Arapça-Moğolca Vakfiyesi (Ankara 1959, 1989). Almanya’da doçentlik tezi olarak hazırladığı bu çalışmada Temir, Selçuklular’dan Cacaoğlu Nûreddin’in Arapça vakfiyesinin, Anadolu’da Moğol hâkimiyeti devrinde Anadolu İlhanlı Valisi Samagar Noyan vasıtasıyla Moğol orduları kumandanına da onaylattığı Moğolca’sını Türkçe’siyle neşretmiştir. 2. Milliyet Ülküsü İçinde Bilim ve Eğitim (Ankara 1961). 3. Moğolların Gizli Tarihi (Ankara 1948, 1986, 1989). Çin alfabesiyle 1240’ta Moğolca yazılan eseri, Almanca ve Rusça tercümeleri Moğolca aslı ile karşılaştırılıp çeşitli açıklamalar ve notlar ekleyerek Türkçe’ye çevirmiştir. 4. Sibirya’dan (I-II, İstanbul 1954-1956). Friedrich Wilhelm Radloff’un Sibirya ve Türkistan’daki Türk boyları hakkında Aus Sibirien adlı eserinin çevirisidir. 5. Sibirya’dan Seçmeler (Ankara 1976). 6. Milletler ve Hükümdarlar Tarihi (I-IV, İstanbul 1954-1958). Temir’in Zakir Kadiri Ugan’la birlikte yaptığı Taberî’nin Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk’ünün tercümesidir. 7. Kır Atlı (Ankara 1971; İstanbul 1999). Theodor Storm’un Der Schimmelreiter adlı eserinin tercümesidir. Ahmet Temir’in bir başka önemli çalışması, Annemarie von Gabain’ın Alttürkische Grammatik (Leipzig 1941) adlı eserinin sonundaki “Glossar” (s. 291-357) başlıklı Uygurca-Almanca sözlüğün Türkiye Türkçesi’ne çevirisidir.

Biyografi. 1. “Ahmet Temir’in Kendi Kaleminden Hayatı ve Eserleri” (TKA, XXX/1-2 [1992], s. 5-117). Doğumundan Türkiye’ye iltica etmesine kadar geçen hayatını ve 1931 yılından itibaren çalışmalarını kapsar. 2. 60 Yıl-Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözü ile Geziler-Araştırmalar-Hatıralar (Ankara 1998). 3. Vatanım Türkiye (ilki makale, ikincisi kitap olarak yayımlanan, üçüncüsü henüz yayımlanmayan bu çalışmada Ahmet Temir dönem dönem kendi hayatını anlatmaktadır). 4. Yusuf Akçura (Ankara 1987). 5. Moğolların Gizli Tarihine Göre Cengiz Han (Çingiz Han) (Ankara 1989). 6. Türkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri: Hayatı-İlmî Kişiliği-Eserleri (Ankara 1991). Ahmet Temir’in ayrıca Bahadır Giray, Anadolu’da İlhanlı valilerinden Samagar Noyan, Abdullah Tukay, M. Fuad Köprülü, Reşit Rahmeti Arat, Hâdi Atlasî, Şeyh Şâmil, Abdünnasîr Kursavî, Alimcan İbrahim(of), Âlimcan Barudî, Şehâbeddin Mercânî, Murad Remzi, Ayaz İshakî İdilli gibi bilim ve kültür adamları hakkında otuz kadar biyografi makalesi bulunmaktadır. Yerli-yabancı pek çok yayında makale, madde, bildiri ve tanıtma yazıları yazan Ahmet Temir’in yabancı dildeki yazılarının çoğu Almanca, bir kısmı İngilizce ve Fransızca’dır (eserlerinin kronolojik bir listesi için ayrıca bk. TKA, XXX/1-2 [1992], s. 91-117; Özyetgin, TDe., XVI/1 [2003], s. 6-8).

BİBLİYOGRAFYA

Tuncer Gülensoy, Prof. Dr. Ahmet Temir’in Hayatı ve Eserleri, Kayseri 1983; a.mlf., “Ahmet Temir’in Türk Dili ve Kültürüne Katkıları”, Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri (haz. Abdülkadir Yuvalı v.dğr.), Kayseri 1996, s. 221-239; Ahmet Temir, Altmış Yıl Almanya (1936-1996): Bir Yabancının Gözü ile Geziler-Araştırmalar-Hatıralar, Ankara 1998; a.mlf., “Ahmet Temir’in Kendi Kaleminden Hayatı ve Eserleri”, TKA (Prof. Dr. Ahmet Temir’e Armağan), XXX/1-2 (1992), s. 5-117; A. Melek Özyetgin – Saime Selenga Gökgöz, “Prof. Dr. Ahmet Temir’le Söyleşi”, Kök Araştırmalar, II/1, Ankara 2000, s. 3-64; a.mlf., “Prof. Dr. Ahmet Temir (14.11.1912-18.04.2003)”, TDe., XVI/1 (2003), s. 1-8; Tuncer Baykara, “Ahmet Temir (14.11.1912-18.04.2003)”, TİD, XVIII/2 (2003), s. 151-152; H. Ağca, “Temir, Ahmet”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Ankara 2007, VIII, 244-245.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2011 yılında İstanbul’da basılan 40. cildinde, 425-427 numaralı sayfalarda yer almıştır.