TEMMÂM er-RÂZÎ

330’da (941-42) Dımaşk’ta doğdu. Aslen Reyli olan ve birçok ilmî seyahatte bulunan babası Muhammed, İbn Asâkir’in Târîḫu Dımaşḳ’ta kendisine sıkça atıfta bulunduğu bir muhaddis ve tarihçi olup Dımaşk’a yerleşmişti (Devserî, I, 10). Babası sayesinde eğitimine erken yaşta başlayan Temmâm, Kur’ân-ı Kerîm’i Gulâm es-Sebbâk diye bilinen Ebû Bekir Ahmed b. Osman er-Rabaî’den öğrendi (İbn Asâkir, XI, 43). İlk hadis derslerini daha sekiz yaşında iken Hasan b. Habîb el-Hasâirî ve Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. Fedâle’den aldı. Kısa süre sonra vefat eden bu hocalar aynı zamanda babasının da hocası olduğundan Temmâm bazı rivayetlerinde babasıyla aynı tabakada yer alarak âlî isnad sahibi oldu. Sayıları 170’i bulan hadis hocalarının neredeyse tamamı Dımaşklı’dır yahut bir süre Dımaşk’ta bulunan kişilerdir (Temmâm er-Râzî, II, 401-421; Devserî, I, 12). Temmâm, özellikle gençlik yıllarında Dımaşk’ta yönetimin sürekli el değiştirmesiyle ortaya çıkan siyasî istikrarsızlık ve yol güvenliğinin bulunmaması yüzünden uzak bölgelere ilmî seyahat yapma fırsatı bulamadı, sadece Filistin bölgesindeki Remle’ye gidebildi. Babası ve adı geçen iki hocasından başka Hayseme b. Süleyman, Ebü’l-Kāsım Hâlid b. Muhammed el-Hadramî, İbn Zebr er-Rabaî, Ebü’l-Hasan Ahmed b. Süleyman b. Hazlem, İbnü’n-Nablusî, Hamza el-Kinânî, Ebû Abdullah İbn Mende, Mâlînî gibi şahıslardan hadis tahsil etti. Kendisinden hadis nakledenler arasında hocası Abdülvehhâb el-Kilâbî yanında Ebü’l-Hüseyin el-Meydânî, Hasan b. Ali el-Ahvâzî, Hasan b. Ali el-Lebbâd, Abdülazîz b. Ahmed el-Kettânî, Benî Sasrâ’dan Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin sayılabilir. Temmâm 3 Muharrem 414’te (28 Mart 1023) Dımaşk’ta vefat etti. Onun hadis ve ricâl alanında, ayrıca Şam bölgesine ait hadisleri ezberleme konusunda mahir olduğu bildirilmiş ve Zehebî tarafından “hâfız, muhaddisü’ş-Şâm” gibi sıfatlarla anılmıştır.

Eserleri. 1. el-Fevâʾid (Fevâʾidü’l-ḥadîs̱). Âlimlerin garîb ve nâdir rivayetlerinden derlenerek meydana getirilen fevâid türünün örneklerinden ve İbn Hacer el-Askalânî’nin Fetḥu’l-bârî’deki kaynaklarından olan eserde 1800 civarında rivayet yer almaktadır (nşr. Hamdî b. Abdülmecîd es-Selefî, I-II, Riyad 1992, 1994, 1997). Heysemî eseri Tertîbü eḥâdîs̱i Fevâʾidi Temmâm adıyla düzenlemiştir. Abdülganî Ahmed Cebr Müzhir Temîmî, el-Fevâʾid’i 1983’te Ümmülkurâ Üniversitesi’nde doktora tezi olarak neşre hazırlamış, Ebû Süleyman Câsim b. Süleyman el-Füheyd ed-Devserî, eserdeki hadisleri fıkıh konularına göre sıralanıp kaynaklarını göstermek suretiyle er-Ravżü’l-bessâm bi-tertîbi ve taḫrîci Fevâʾidi Temmâm adıyla yayımlamıştır (I-V, Beyrut 1987-1994). Devserî neşre esas aldığı nüshaya Münzirî tarafından kaydedilen kısa notları da göstermiştir. 2. Müsnedü’l-muḳıllîn mine’l-ümerâʾ ve’s-selâṭîn. Yûsuf b. Hakem es-Sekafî, Haccâc b. Yûsuf es-Sekafî, Ebû Müslim-i Horasânî, Emevîler’in son Horasan valisi Nasr b. Seyyâr, I. Yezîd ve Abbâsî Veziri Fazl b. Rebî‘ gibi idarecilerin rivayetlerinden oluşan müsned tertibinde bir risâledir (Mecmûʿatü resâʾil fi’l-ḥadîs̱ içinde, nşr. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî, Küveyt 1980; nşr. Mecdî Fethî Seyyid, Tanta 1989). 3. Ḥadîs̱ü Ebi’l-ʿuşerâʾ ed-Dârimî. İbn Hacer’e göre eserin adı Müsnedü Ebi’l-ʿUşr ed-Dârimî veya Ḥadîs̱ü Ebi’l-Maʿşer ed-Dârimî’dir (el-Muʿcemü’l-müfehres, s. 147, 325; nşr. Bessâm Abdülvehhâb Câbî, Dımaşk 1984). 4. Aḫbârü’r-ruhbân ve mevâʿiẓuhum (a.g.e., s. 91; Sehâvî, s. 213; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 27). Selâhaddin el-Müneccid, İbn Ebü’d-Dünyâ’nın (ö. 281/894) bu eserden el-Münteḳā min Kitâbi Aḫbâri’r-ruhbân adıyla bir özet yaptığını ve kendisinin bunu neşrettiğini söylüyorsa da (Muʿcem, s. 23) bu tarihen mümkün olmadığı gibi Selâhaddin el-Müneccid’in yayımladığı metin (MIDEO, III [Kahire 1956], s. 349-358) kendisinin de belirttiği gibi kimliği bilinmeyen bir kişiye dairdir (a.g.e., s. 350). Diğer bir kaynağa göre ise bu özet yine İbn Ebü’d-Dünyâ’ya nisbet edilen er-Ruhbân adlı kitaba aittir (DİA, XIX, 459). 5. Cüzʾ fîhi İslâmü Zeyd b. Ḥâris̱e ve ġayruhû min eḥâdîs̱i’ş-şüyûḫ. Zeyd b. Hârise’nin hayat hikâyesinin ve diğer sahâbîlere ait bazı rivayetlerin yer aldığı risâle, İbnü’l-Mibred’in Cevâbü baʿżi’l-ḫadem li-ehli’n-niʿam ʿan taṣḥîfi ḥadîs̱i iḥtecem ve el-ʿAşeretü min merviyyâti Ṣâliḥ ibni’l-İmâm Aḥmed ve ziyâdâtihâ adlı eserleriyle birlikte neşredilmiştir (nşr. Muhammed Sabâh Mansûr, Beyrut 2003). 6. Kitâbü men revâ ʿani’ş-Şâfiʿî (Sezgin, I, 227). 7. Cüzʾ fîhi aḫbâr ve ḥikâyât ʿan Ebî Bekr Muḥammed b. Süleymân er-Rabaʿî (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 71, vr. 125-144; el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 62). 8. Kitâbü’n-Nevâdir. Eserde müellifin talebesi Abdülazîz b. Ahmed el-Kettânî’ye ait bazı ilâvelerin bulunduğu zikredilmiştir (İbn Hacer, s. 119). 9. Risâle fî beyâni’l-fıraḳi’ḍ-ḍâlle. Belli başlı kelâm fırkaları ile görüşlerinin kısaca tanıtıldığı bir eserdir (Köprülü Ktp., Hâfız Ahmed Paşa, nr. 76, vr. 199-201).

BİBLİYOGRAFYA
Temmâm er-Râzî, el-Fevâʾid (nşr. Hamdî b. Abdülmecîd es-Selefî), Riyad 1418/1997, II, 401-421 (fihrist); İbn Asâkir, Târîḫu Dımaşḳ (Amrî), XI, 43; Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVI, 18; XVII, 289; İbn Hacer el-Askalânî, el-Muʿcemü’l-müfehres (nşr. M. Şekkûr el-Meyâdînî), Beyrut 1418/1998, s. 91, 119, 147, 251, 325; Sehâvî, el-İʿlân bi’t-tevbîḫ, s. 213; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 27; Sezgin, GAS, I, 226-227; Selâhaddin el-Müneccid, Muʿcemü’l-müʾerriḫîne’d-Dımaşḳıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 23; Câsim b. Süleyman el-Füheyd ed-Devserî, er-Ravżü’l-bessâm bi-tertîbi ve taḫrîci Fevâʾidi Temmâm, Beyrut 1408/1987, I, 10, 12-48; Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan b. Selmân – Ebû Huzeyfe Râid b. Sabrî, Muʿcemü’l-muṣannefâti’l-vâride fî Fetḥi’l-bârî, Riyad 1412/1991, s. 318; el-Fihrisü’ş-şâmil: el-Ḥadîs̱ (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1991, I, 62; Necm Abdurrahman Halef, İstidrâkât ʿalâ Târîḫi’t-türâs̱i’l-ʿArabî, Cidde 1422, IV, 594-595; İbrahim Hatiboğlu, “İbn Ebü’d-Dünyâ”, DİA, XIX, 459.