TİLİMSÂNÎ, İbrâhim b. Ebû Bekir

609 yılı Cemâziyelâhir ayının son gecesinde (26 Kasım 1212) Cezayir’in Tilimsân şehrinde doğdu. Aslen Endülüs’ün kuzeyindeki Veşka (Huesca) şehrindendir. Dokuz yaşında iken babası tarafından götürüldüğü Gırnata’da üç yıl tahsil gördü. Daha sonra Endülüs’ün güney sahil şehirlerinden Mâleka’ya (Malaga) gitti. Burada Ebû Bekir İbn Desmân, Ebû Sâlih Muhammed b. Muhammed ez-Zâhid, Ebû Abdullah İbn Hafîd, Ebû Bekir İbn Muhriz ve Ebü’l-Hasan Sehl b. Mâlik’ten ders okudu; ayrıca Ebü’l-Hasan ed-Debbâc ile Ebû Ali eş-Şelevbîn’den kitâbet yoluyla icâzet aldı. Ardından Merînîler’in egemenliğinde parlak bir ilmî hayatın hüküm sürdüğü Fas’ın önemli şehirlerinden Sebte’ye (Ceuta) yerleşti. Sebte’de Ebü’l-Abbas İbn Usfûr ve Ebü’l-Mutarrif İbn Umeyre el-Mahzûmî, Ebü’l-Berekât Ömer b. Mevdûd el-Fârisî ve Ebû Ya‘kūb Yûsuf b. Mûsâ el-Gumârî gibi âlimlerin talebesi oldu. Şair ve edip Ebü’l-Hakem İbnü’l-Murahhal’in kız kardeşiyle evlendi ve ölünceye kadar bu şehirde yaşadı. Diğer kaynakların aksine İbn Ferhûn vefat tarihini 697 (1298), Mahlûf 699 (1300) olarak verir. Dil âlimi, edip ve şair kimliği yanında şürût, hesap ve ferâiz alanında derin bilgisiyle tanınan Tilimsânî’nin yetiştirdiği talebeler arasında tarihçi ve edip İbn Abdülmelik el-Merrâküşî, Kāsım b. Yûsuf et-Tücîbî ve Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdullah er-Rusâfî anılmaktadır.

Eserleri. 1. Urcûzetü’t-Tilimsânî fi’l-ferâʾiż. Müellifin Tebṣıratü’l-bâdî fi’l-ferâʾiż ve teẕkiretü’ş-şâdi’l-mecîdi’l-fârıż adını verdiği eser (Tücîbî, s. 276; krş. Menûnî, Varaḳāt, s. 300, 327) el-Manẓûmetü (el-Urcûzetü)’t-Tilimsâniyye fi’l-ferâʾiż, el-Ḳaṣîdetü’t-Tilimsâniyye, et-Tilimsâniyye diye de anılır. Müstakil halde (Kahire 1324) ve bazı şerhleriyle birlikte basılmış olup Faure-Biguet tarafından Fransızca’ya tercüme edilmiştir (la Tlemsaniya, Valence 1905). Eser üzerine birçok şerh yazılmıştır. Ebû Abdullah İbn Câbir el-Gassânî el-Miknâsî’nin Şerḥu Manẓûmeti’t-Tilimsânî fi’l-ferâʾiż, Ebü’l-Abbas İbn Zâgū et-Tilimsânî’nin Şerḥu Urcûzeti’t-Tilimsânî fi’l-ferâʾiż, Muhammed b. Şakrûn b. Hibetullah et-Tücîbî et-Tilimsânî’nin Şerḥu’t-Tilimsâniyye, Ya‘kūb b. Mûsâ es-Seytânî’nin Müntehe’l-bânî ve mürteḳa’l-meʿânî fî şerḥi Ferâʾiżi Ebî İsḥâḳ et-Tilimsânî, Ebü’l-Hasan Ali b. Yahyâ el-Asnûnî el-Megīlî’nin Şerḥu’l-Urcûzeti’t-Tilimsâniyye (nşr. Abdüllatîf Zekkâğ, Beyrut 2009) ve Ali b. Muhammed el-Kalesâdî’nin el-Ġurretü’t-Tûnisiyye fî şerḥi’l-Manẓûmeti’t-Tilimsâniyye adlı eserleri bunlardan bazılarıdır (İbn Meryem, s. 261; bu şerhlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 666; Abdülazîz Binabdallah, s. 151, 152, 189; Menûnî, Varaḳāt, s. 301, 327, 346-347, 531; Muhammed Haccî, s. 162; Abdullah Muhammed el-Habeşî, I, 648-649). İbn Merzûk el-Hafîd manzumeyi Müntehe’l-emânî adıyla ihtisar etmiştir (Ahmed b. Ali el-Belevî, s. 293). Ali b. Yahyâ el-Asnûnî el-Megīlî’nin şerhi üzerine Mûsâ Miftâh Ahmed Beşâbiş, Hartum Üniversitesi’nde doktora tezi hazırlamıştır (ʿİlmü’l-ferâʾiż uṣûlühü’ş-şerʿiyye ve taṭbîḳātühü’l-ʿameliyye: Şerḥu’l-Urcûzeti’t-Tilimsâniyye ünmûẕecen, 2007).

2. Netîcetü’l-ḫıyer ve müzîletü’l-ġıyer fî naẓmi’l-meġāzî ve’s-siyer. Escurial Kütüphanesi’nde (nr. 390/3) bir nüshası mevcuttur (Derenbourg, I, 258-259; Brockelmann, GAL Suppl., I, 666). Müellifin talebesi Tücîbî, Netîcetü’l-ḫıyer ve müzîletü’l-ġıyer fî vaṣfi meġāzî Resûlillâh ve’s-siyer adıyla kaydettiği eserin yaklaşık 700 beyit olduğunu ve manzumeyi bizzat müellifinden okuduğunu belirtir (Bernâmec, s. 137).

3. Telḫîṣu naẓmin fî aṣli ʿilmi’l-cebr ve’l-muḳābele. Selâ’da Subayhiye Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunmaktadır (Muhammed Haccî, s. 480).

4. Ḳaṣîde fi’l-mevlidi’l-kerîm. Kadı ve muhaddis Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed es-Sebtî el-Azefî’nin ed-Dürrü’l-munaẓẓam fî mevlidi’n-nebiyyi’l-muʿaẓẓam adlı eserinin manzum hale getirilmiş şeklidir. 185 beyitten ibaret olan kasidenin bazı beyitleri çeşitli eserlerde nakledilmiştir (Menûnî, Varaḳāt, s. 291, 531).

5. el-Muʿaşşerâtü’l-ʿarûżiyye fî medḥi ḫayri’l-beriyye. Tücîbî bu manzumede bütün meşhur vezinlerin kullanıldığını ve dokuz beyitten sonra meşhur bir şaire ait aynı vezinde şâhid beyit getirildiğini söyler (Bernâmec, s. 289). Eser bazı kaynaklarda el-Muʿaşşerât ʿalâ evzâni’l-ʿarûż şeklinde de kaydedilmiştir (Menûnî, Ḳabes, II, 784; bir kısım eserlerde “arûz” kelimesinin yerine Arap veya Mağrib kelimeleri yazılmıştır).

Bunların yanı sıra kaynaklarda Tilimsânî’ye Maḳāle fî ʿilmi’l-ʿarûżi’d-dûbeytî, Şerḥu İbni’l-Cellâb, Kitâbü’l-Lümaʿ fi’l-fıḳh gibi eserler nisbet edilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Abdülmelik, eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-Mevṣûl ve’ṣ-Ṣıla (nşr. Muhammed b. Şerîfe), Rabat 1984, I, 280; II, 521; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 30.

İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî, Ṣılatü’ṣ-Ṣıla (nşr. Abdüsselâm Herrâs – Saîd A‘râb), Muhammediye 1416/1995, V, 355-356.

Tücîbî, Bernâmec (nşr. Abdülhafîz Mansûr), Libya 1981, s. 137, 172, 173, 276, 289.

İbnü’l-Hatîb, el-İḥâṭa, I, 326-329.

Burhâneddin İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb (nşr. Me’mûn b. Muhyiddin el-Cennân), Beyrut 1996, s. 147-148.

Hâlid b. Îsâ el-Belevî, Tâcü’l-mefriḳ (nşr. Hasan es-Sâih), Muhammediye, ts. (İhyâü’t-türâsi’l-İslâmî), II, 96.

Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ali el-Belevî, S̱ebetü Ebî Caʿfer (nşr. Abdullah el-İmrânî), Beyrut 1403/1983, s. 293.

İbn Meryem, el-Bustân fî ẕikri’l-evliyâʾ ve’l-ʿulemâʾ bi-Tilimsân (nşr. İbn Ebû Şeneb), Cezayir 1326/1908, s. 55-56, 261.

H. Derenbourg, Les manuscrits arabes de l’Escurial, Paris 1884, s. 258-259.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 202.

Brockelmann, GAL, I, 482; Suppl., I, 666.

Hifnâvî, Taʿrîfü’l-ḫalef bi-ricâli’s-selef, Beyrut 1402/1982, I, 13-15.

Abdülazîz Binabdallah, Maʿlemetü’l-fıḳhi’l-Mâlikî, Beyrut 1403/1983, s. 24, 151, 152, 189.

Muhammed Haccî, Fihrisü’l-Ḫizâneti’l-ʿilmiyyeti’ṣ-Ṣubayḥiyye bi-Selâ, Küveyt 1406/1985, s. 162, 480.

Menûnî, Ḳabes min ʿaṭâʾi’l-maḫṭûṭi’l-Maġribî, Beyrut 1999, I, 214; II, 772, 784.

a.mlf., Varaḳāt ʿan ḥaḍâreti’l-Merîniyyîn, Dârülbeyzâ 1420/2000, s. 291, 300-301, 327, 346-347, 531.

B. A. Rosenfeld – Ekmeleddin İhsanoğlu, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilization and Their Works (7^th-19^th c.), Istanbul 2003, s. 227.

Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 648-649.

Muhammed el-Kādirî – Muhammed Melşûş, Fihrisü’l-maṭbûʿâti’l-ḥaceriyyeti’l-Maġribiyye, Dârülbeyzâ 2004, s. 72-73.