| Tez Künye | Durumu | ||
| Timurlular Devri medrese eğitimi ve Ulum el-Eva`il (matematik, astronomi, tıp) / The education of madrasah and ancient science (mathematics, astronomy and medicine) in the period of Timurids Yazar:KISHIMJAN ESHENKULOVA Danışman: PROF. DR. EKMELEDDİN İHSANOĞLU Yer Bilgisi: İstanbul Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Bilim Tarihi Ana Bilim Dalı Konu:Eğitim ve Öğretim = Education and Training ; Tarih = History Dizin:Astronomi = Astronomy ; Bilim tarihi = History of science ; Eğitim = Education ; Eğitim tarihi = Educational history ; Matematik = Mathematics ; Medreseler = Madrasahs ; Timurlular = Timurids ; Tıp = Medicine ; Tıp eğitimi = Education-medical | Onaylandı Yüksek Lisans Türkçe 2001 196 s. | ||
| ÖZET Timur XIV. yüzyılın sonunda doğuda Hindistan ve Çin’e batıda Anadolu ve Suriye’ye kadar uzanan bir devlet kurmuştur. Bu devlet Timur’un vefatından sonra ortaya çıkan taht kavgaları, senelerce devam eden siyasî ve dinî karışıklıklara rağmen yaklaşık 137 yıl Maveraünnehir ve Horasan bölgelerinde hakimiyetini sürdürmüştür. Ayrıca Sünnî ve sî mezhepleri arasında cereyan eden karışıklıklar ve bu durumdan yararlanan komşu beyliklerin giderek güçlenmeleri devletin zayıflamasına ve sona ermesine neden olmuştur. Ancak bütün bulara rağmen ilmî, mimarî ve kültür faaliyetleri ile İslâm bilim, sanat ve kültür geleneklerine büyük katkıda bulunmuştur. Elimize geçen kaynaklara göre Timurlular devrinde inşa edilmiş 60’tan fazla medrese tespit edilmiştir. İlk medrese ne zaman kim tarafından nerede yapıldığına dair kesin bir bilgi bulunmadığından medreseler sırasıyla Timur, Timur’dan sonra gelen hükümdarlar, mirzalar, hanımları, vezirler, beyler, âlimler ve devletin ileri gelenlerine göre tertip edilmiştir. Bölgelere göre dağılımına baktığımızda Maveraünnehir’ e nazaran Horasan’da daha fazla medreselerin inşa edildiğini görmek mümkündür. Ancak bununla ilgili her hangi bir bilgi bulunmamaktadır. Medreselerin vakfiyelerin gelince, sadece Hoca Ahrar ve Ali Şir Nevâî’nin vakfiyeleri elimize geçmiştir. Bu vakfiyelerde az çok müderrisler, öğrenciler, idare ve hizmet kadrosu hakkında bilgi vermekte ise de medreselerin ilmiye teşkilatı, işleyiş fonksiyonları hakkında geniş verilmemiştir. Buna rağmen elimizdeki vakfiyelere ve o dönemde yazılmış olan kaynaklara dayanarak bu medreselerin İslâm geleneğini devam ettirdiklerini söylemek mümkündür. Medreselerde dinî ilimlerin yanında ulûm el-evâil dediğimiz matematik, astronomi, tıp ve felsefe birçok ilmin okutulduğu, aynı zamanda riyazî ve tabiî ilimlerin okutulmasının yaygınlık kazandığı bilinmektedir. Özellikle, Semerkand medreselerinde ve ilmî meclislerde matematik ve astronomiye yönelik birçok çalışma yapılmıştır. Fakat medreselerdeki müfredat ders programlan ile ilgili kayıt geçmemektedir. Timurlular devri âlimlerinin hoca-talebe ilişkilerini gösterme açısından ilmî şecere önemli bir yere sahiptir. Bu şecereye bakıldığında bir hocanın birçok öğrencisi olduğu, aynı şekilde talebenin de birkaç hocadan ders aldığı belli olmaktadır. Hocaların ve talebelerin devamlı 151hareket halinde olmaları daha önceki ve o dönemin özelliklerinden olduğu daha bir defa ortaya çıkmaktadır. Daha önceki dönemlerde olduğu gibi darüşşifalar, Uluğ Bey Rasathanesi ve ilmî gelişmeleri besleyici bir müessese olması bakımından kütüphaneler de büyük bir öneme sahiptirler. Timurlu hükümdarları her zaman yanlarında tabipler bulundurmuşlar ve darüşşifalar yaptırmaya özen göstermişlerdir. Bu dönemde Husamuddin İbrahim Kirmanı, Cemaleddin Tabib, Mihrî, Mevlana Nefis, Emir İslâm Gazalî ve Derviş Ali Tabib gibi birçok tabipler yetişmiş ve büyük rol oynamışlardır. Uluğ Bey Rasathanesi, Timurluların en parlak döneminde inşa edilen bir müessesedir. Bu rasathanenin temeli daha önce Meraga’da Nasîruddin al-Tûsî tarafından inşa edilen rasathaneye dayanmaktadır. Rasathane, kuruluş tarihi 820-823/1417-1420 olan Semerkand’daki Uluğ Bey Medresesi’ nden sonra inşa edilmiş olup otuz yıl kadar devam edebilmiştir. Uluğ Bey’in (öl. 853/1449) vefatından sonra ortaya çıkan taht kavgaları ve Uluğ Bey döneminde olduğu gibi âlimlere itibarların gösterilmemesi, âlimlerin büyük çoğunluğunun Semerkand’ı terk etmelerine neden olmuştur. Çok geçmeden de Uluğ Bey Rasathanesi tamamen çalışmaz hale gelmiştir. Rasathane üzerindeki çalışmalar 1872-1898 yıllan arasında yapılmış ise de kazı işleri Rus bilim adamı V. L. Vyatkin tarafından 1907 ‘de gerçekleşmiş ve rasathanenin en önemli aletlerinden ‘kadran’ günümüzde ‘sekstant’ diye adlandırılan devasa gözlem aleti gün ışığına çıkarılmıştır. Böylece rasathane üzerindeki araştırma ve kazılar 1949 yılma kadar devam etmiştir. Rasathane otuz yıl kadar az bir dönem faaliyette olmasına rağmen burada al-Kâşî, Kadı-zâde ve Uluğ Bey tarafından zîç hazırlanmıştır. Uluğ Bey bu zîcin mukaddimesinde Ali Kuşçu’ dan da bahsettiğine göre o, zîcin sonlarına doğru bulunmuş olmalıdır. Uluğ Bey Zici, Asya’da ve Avrupa’da büyük yankı uyandırmış hatta bazı bölgelerde XIX. asrın sonlarına kadar kullanılmıştır. umurlular dönemi matematik, astronomi ve tıp bilimlerinin temeli daha önceki dönemlerde ortaya konulmuş ve geliştirilmiş ilme dayanmaktadır. Cengiz Han tarafından harabe haline çevrilen İslâm dünyasının, İlhanlılar ve Kertler döneminde tekrar imar faaliyetlerine İjaşlatılımş ve cantandı^m görmek mümkündür. Timur’ca Semerkaad’ı keadiae payitaht 152yapmakla işgal ettiği ülkelerden âlimleri getirmesi ile Maveraünnehir ve Horasan bölgelerinde bütün ilimlerin yanında matematik, astronomi ve tıp ilimlerinin gelişmesini sağlamıştır. Böylece Timurlular döneminde birçok önemli matematikçiler, astronomlar ve tabipler ortaya çıkmıştır. Timurlular dönemi âlimleri tarafından telif edilmiş matematiğe dair 24 ve astronomiye dair 63 eser tespit edilmiştir. Bu dönemde n sayısının ve bir derecelik yayın sinüsünün hesaplanmış olması, daha önce telif edilen bazı eserleri tenkit eden eserlerin telif edilmesi, rasathanenin inşa edilmesi, zîcin ortaya konulması, Semerkand’daki Uluğ Bey Medresesi’ nde ve al-Kâşî’nin evinde gözlem aletlerinin yapılması ve bazı gözlem aletlerinin geliştirilmiş şekilde ortaya konulması bakımından Bilim Tarihi’ nde büyük yere sahiptir. 153 | |||
| SUMMARY At the end of the XlVth century Timur had built an enormous state, which stretched to India and China, in the east and to Anatolia and Syria, in the west. This state continued its rule about 137 years in the region of Transoxiana and Khorasan, in spite of the fight for power and political and religious disorder after Timur’ s death. The reason for the collapse of this state was: the disorder, resulting from the conflicts between Sünnî and Shiî sects and the strengthening of the neighbouring principalities taking advantage of this situation. The importance of the Timurid state was that the educational, artistic, architectural and cultural activities contributed to the tradition of Islamic education, art and culture. More than 60 madrasahs were built in the period of the Timurids. These madrasahs are considered as the most important institutions of their time. It is known that mathematics, astronomy, medicine and philosophy which were called ulûm al-avâil were taught together with the religious sciences. Also, the training of students in exact and natural sciences was widespread. In the Samarkand Madrasah and in science councils studies were done and works were produced particularly in the field of mathematics and astronomy. We could not find any information about other vaqfiyas of madrasahs besides Ali Shir Navâî and Khoca Ahrar’s vakfiyas. For this reason we were not able to provide more information about the functions of the madrasahs and the learned institution. Evidently, hospitals (darüşşifas), Ulug Bey Observatory and libraries are very important institutions. Ulug Bey’s Observatory continued its activity only 30-35 years but the Zijd, which was prepared by Ulug Bey, al-Kâşî and Kadı-zâde had its influence upon the scientific works in Asia and Europe. In some places they used it till the XlXth Century. In the period of the Timurids, some mathematicians and astronomers were educated and also scholars wrote some scientific works. The scholars of this period did not only continue Islamic sciences but they calculated the enumeration n and of 1° sin arc, wrote astronomical and mathematical works which criticized the previous compilations, built the observatory, 154prepared the new Zijd as called Zijd-i Ulug Bey and astronomic instruments. They also made and developed some astronomical instruments in Ulug Bey Madrasa in Samarkand and in the house of al-Kâşî. These scholars have a particular importance in the History of Science. 155 | |||