TİMURTAŞÎ, Muhammed b. Abdullah

Gazze’de doğdu. Aslen Hârizm’in Timurtaş (Tümürtâş) köyündendir. Hayatı hakkındaki bilgiler Muhibbî’nin Ḫulâṣatü’l-es̱er’de verdiklerinden ibaret olup daha sonraki müellifler bunları tekrarlamıştır. İlk öğrenimine Gazze’de başladı; Şâfiî müftüsü Şemseddin İbnü’l-Meşrikī el-Gazzî’den ders aldı. Ardından birkaç defa gittiği Kahire’de tahsiline devam etti. Emînüddin İbn Abdül‘âl, Zeynüddin İbn Nüceym ve 974 (1566) yılında Kahire kadısı olan Kınalızâde Ali Efendi’den ders okudu. Daha sonra memleketine döndü ve önde gelen bir âlim olarak adını duyurdu; tedris ve fetva ile meşgul oldu, bu arada birçok öğrenci yetiştirdi. Bunlar arasında iki oğlu Sâlih ve Mahfûz et-Timurtaşî, Abdünnebî el-Halîlî, Burhâneddin Mahmûd b. Eyyûb el-Fütyânî ve Kudüs müftüsü Abdülgaffâr b. Yûsuf el-Acemî gibi isimler anılır. Muhibbî, Timurtaşî’nin 1004 yılı Receb ayı sonunda (Mart sonu 1596) altmış beş yaşında Gazze’de vefat ettiğini kaydederse de Tuḥfetü’l-aḳrân adlı eserini 5 Cemâziyelâhir 1005 (24 Ocak 1597), bunun şerhi olan Mevâhibü’l-mennân’ı 21 Rebîülâhir 1006’da (1 Aralık 1597) tamamladığına dair bilgiden hareketle ölüm tarihinin Receb 1006 (Şubat 1598), Muhibbî’deki tarihin ise bir istinsah hatası olduğu anlaşılmaktadır (Arberry, II, 45; Müsʿifetü’l-ḥükkâm, neşredenin girişi, I, 16-17).

Eserleri. 1. Tenvîrü’l-ebṣâr ve câmiʿu’l-biḥâr. 995 (1587) yılında tamamlanan eser güvenilir fıkıh kitaplarındaki meselelerin derlendiği, bilhassa müftü ve kadılar için el kitabı mahiyetinde özlü bir metindir. Birçok yazma nüshası mevcut olan eseri (meselâ Nuruosmaniye Ktp., nr. 1430-1437; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1894-1897, 8862; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2609, 3895, 7215, 8037, 8066, 8157; Hidîviyye Ktp., nr. 1005, 1006, 6831) başta müellifi ve diğer bazı âlimler şerhetmiş olup başlıcaları şunlardır: a) Muhammed b. Ali el-Haskefî, Ḫazâʾinü’l-esrâr ve bedâʾiʿu’l-efkâr. Şârihin vefatı sebebiyle nâfile namazlar bahsine kadar gelebilmiştir (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 10104). b) Muhammed b. Ali el-Haskefî, ed-Dürrü’l-muḫtâr. Çok tanınan şerhin müstakil şekilde ve bazı hâşiyeleriyle birlikte baskıları yapılmıştır (İstanbul 1260, 1277, 1294, 1307, 1308; Kalküta 1243, 1268; Leknev 1280, 1293 [Hintçe tercümesiyle], 1294; Bombay 1278, 1309; Lahor 1305; Bulak 1254, 1272; Kahire 1268, 1293, 1299, 1307, 1318, 1321). Bu şerh üzerine Hanefî âlimi İbn Âbidîn Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr adıyla meşhur hâşiyesini kaleme almıştır (I-V, Bulak 1272, 1286; I-VIII, Kahire 1386). ed-Dürrü’l-muḫtâr’la ilgili ayrıca Muhammed b. Abdülkādir el-Ensârî (Nuḫbetü’l-efkâr, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2567-2570), Halîl b. Muhammed el-Fettâl (Delâʾilü’l-esrâr, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 59, II. cilt; 9496, I. cilt), İbrâhim b. Mustafa el-Halebî (Tuḥfetü’l-aḫyâr, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 5246, 6644, 8191, 8441, 9153, 11137; Hidîviyye Ktp., nr. 6824; TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 749), İbn Abdürrezzâk (Silkü’n-naḍḍâr, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 6662) ve Ahmed b. Muhammed et-Tahtâvî gibi âlimler hâşiye yazmıştır. Tahtâvî’nin hâşiyesi basılmıştır (Kalküta 1264; Kahire 1268, 1304; Bulak 1254, 1269, 1282). c) Molla Hüseyin b. İskender er-Rûmî, el-Cevherü’l-münîr fî şerḥi’t-Tenvîr (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 569; Edirne Selimiye Ktp., nr. 812; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 8088). d) Abdürrezzâk b. Halîl b. Cüneyd er-Rûmî, Münîrü’l-efkâr şerḥu Tenvîri’l-ebṣâr. Murâdî dokuz cilt olan bu eseri gördüğünü belirtir (Silkü’d-dürer, III, 21). e) Muhammed b. Ebû Bekir el-Musannif el-Bursevî, Tebṣîrü’l-envâr ve Câmiʿu’l-esrâr fî şerhi Tenvîri’l-ebṣâr (İÜ Ktp., AY, nr. 421; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1577; Murad Molla Ktp., Murad Molla, nr. 844). f) İsmâil b. Abdülbâkī el-Yâzicî, Meṭâliʿu’l-envâr ve levâmiʿu’l-efkâr (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 8131). Mûsâ b. Es‘ad el-Mehâsinî Tenvîrü’l-ebṣâr’ı Ḫulâṣatü’t-tenvîr ve ẕaḫîretü’l-muḥtâc ve’l-faḳīr adıyla manzum hale getirmiştir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 674).

2. Mineḥu’l-ġaffâr şerḥu Tenvîri’l-ebṣâr. Müellifin kendi eserine yazdığı şerh olup çeşitli yazmaları mevcuttur (meselâ Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2050, 2316, Veliyyüddin Efendi, nr. 1155, 1156; İÜ Ktp., AY, nr. 2279; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1570, 1571, 1573, 1575; Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 229, 230; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2571, 8301, 10837). Bu şerh üzerine Hayreddin b. Ahmed er-Remlî Levâʾiḥu’l-envâr (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 8102; Hidîviyye Ktp., nr. 6911) ve oğlu Necmeddin er-Remlî Netâʾicü’l-efkâr adıyla birer hâşiye kaleme almıştır.

3. İʿânetü’l-ḥaḳīr li-Zâdi’l-faḳīr. İbnü’l-Hümâm’ın namazla ilgili muhtasar eserinin şerhidir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1992; Hidîviyye Ktp., nr. 962, sonunda müellifin bazı risâleleri bulunmaktadır).

4. Muʿînü’l-müftî ʿalâ cevâbi’l-müsteftî. Müftülerin en çok karşılaştıkları kelâm ve fıkıh konularını kapsayan eserin muhtelif nüshaları mevcuttur (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 5157, 8100; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 692; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1077; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2462). Oğlu Sâlih esere bir şerh yazmıştır.

5. Tuḥfetü’l-aḳrân. Hanefî fıkhına dair manzum bir eser olup müellif hattı nüshası İrlanda’da Chester Beatty Kütüphanesi’ndedir (nr. 3352/1, vr. 1-15). Bunun mikrofilmi Küveyt’te Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye’de (nr. 836/1) ve Riyad’da Mektebetü Câmiati’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye’de (nr. 3352/1) bulunmaktadır.

6. Mevâhibü’l-mennân. Bir önceki eserin müellifi tarafından yapılan şerhidir. Müellif hattı nüshası İrlanda Chester Beatty Kütüphanesi’nde kayıtlı olan eserin (nr. 3352/2, vr. 16-284) mikrofilmi Küveyt’te Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye (nr. 836/2) ve Riyad’da Mektebetü Câmiati’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye’de (nr. 3352/2) mevcuttur. Ayrıca iki nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Emanet Hazinesi, nr. 756; Revan Köşkü, nr. 1602).

7. Fetâva’t-Timurtaşî (Murad Molla Ktp., Murad Molla, nr. 1126; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 421; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 6665, 7121, 8121, 8490; Hidîviyye Ktp., nr. 1254, 6888).

8. Müsʿifetü’l-ḥükkâm ʿale’l-aḥkâm. Kaynaklarda ve kütüphane kayıtlarında Müsʿifü’l-ḥükkâm ʿale’l-aḥkâm, el-Aḥkâm mimmâ yeteʿallaḳ bi’l-ḳuḍât ve’l-ḥükkâm gibi adlarla da anılır. Sâlih b. Abdülkerîm b. Ali ez-Zeyd tarafından Buġyetü’t-tamâm fî taḥḳīḳi ve dirâseti Müsʿifeti’l-ḥükkâm ʿale’l-aḥkâm adıyla tahkik edilerek neşredilmiştir (I-II, Riyad 1416/1996).

Timurtaşî’nin kaynaklarda adı geçen eserlerinden bazıları şunlardır: Şerḥu Kenzi’d-deḳāʾiḳ, Şerḥu’l-Viḳāye, Şerḥu’l-Menâr, ʿİṣmetü’l-enbiyâʾ, el-Vüṣûl ilâ ḳavâʿidi’l-uṣûl, Şerḥu’l-Vehbâniyye, Ḥâşiye ʿale’d-Dürer. Ayrıca çeşitli konularda risâleler yazmıştır (eserlerinin bir listesi için bk. Muhibbî, IV, 19; Müsʿifetü’l-ḥükkâm, neşredenin girişi, I, 32-47).

BİBLİYOGRAFYA

Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân (Cündî), II, 53.

Muhammed b. Abdullah et-Timurtaşî, Müsʿifetü’l-ḥükkâm ʿale’l-aḥkâm (nşr. Sâlih b. Abdülkerîm b. Ali ez-Zeyd), Riyad 1416/1996, neşredenin girişi, I, 13-113.

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, IV, 18-20.

Murâdî, Silkü’d-dürer, III, 21.

Fihristü’l-Kütübḫâneti’l-Ḫidîviyye, III, 6-7, 28-29, 39, 47, 52, 88, 138, 140.

Osman Mustafa et-Tabbâ‘, İtḥâfü’l-eʿizze fî târîḫi Ġazze (nşr. Abdüllatîf Zekî Ebû Hâşim), Gazze 1420/1999, IV, 87-89.

Serkîs, Muʿcem, I, 641-642.

Brockelmann, GAL, II, 404; Suppl., II, 427-429.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 262.

A. J. Arberry, The Chester Beatty Library, A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1954, II, 45.

M. Mutî‘ el-Hâfız, Fihrisü maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’ẓ-Ẓâhiriyye: el-Fıḳhü’l-Ḥanefî, Dımaşk 1401/1980-81, I, tür.yer.; II, tür.yer.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VI, 239-240.

Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 124-125.

Mv.Fs., IV, 150.