TÖKÖLİ, İmre

Bugünkü Slovakya’da Késmárk’ta 25 Eylül 1657’de doğdu. Macar kaynaklarında Késmárk Kontu Imre Thököly (Késmárki gróf) olarak anılır. Dedesi at ve sığır tüccarı iken hizmetleri karşılığında 1598’de kont unvanı alan Nagyszombatlı Sebestyén Thököly’dir. Babası István Thököly, Erdel Prensi Gábor Bethlen’in erkek kardeşi István Bethlen’in yeğeniyle evlenmiş, Nádor (Nâib) Ferenc Wesselényi’nin öncülüğünü yaptığı, Habsburg Devleti aleyhine oluşturulan ve Macaristan’ın Osmanlı himayesine girmesini amaçlayan organizasyonda 1664’ten itibaren yer almış, Aralık 1670’te I. Ferenc Rákóczi tarafından Habsburglar’a karşı Yukarı Macaristan’da başlatılan ayaklanma sırasında Arva Kalesi’nde hayatını kaybetmiştir.

Arva kuşatmasında babasının yanında bulunan İmre Tököli kalenin düşmesi üzerine Erdel’e kaçtı. 27 Kasım 1677’de Erdel Prensi Mihály Apafi’nin izniyle Pél Wesselényi’nin yönettiği Habsburg karşıtı ayaklanmaya katıldı. Erdel ordularıyla beraber Macar Krallığı topraklarına girdi. Bu sırada Yukarı Macaristan’ın zengin maden şehirlerini ele geçirdi. Onun kendi başına yaptığı faaliyetler önceleri Osmanlılar tarafından olumlu karşılanmadı. Osmanlı tarihçisi Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa, İmre Tököli’nin 1672’de Kuzey Macaristan’da Osmanlı Devleti’ne bağlı yeni bir vasal devletin kurulmasına yönelik talepte bulunduğunu belirtirse de bu doğru değildir. Tököli, 1678 sonbaharından itibaren Macaristan’daki hareketini hem askerî hem politik yönden Erdel’den bağımsız bir yapıya kavuşturmaya gayret etti. Haziran 1679’da Mihály Apafi, Tököli’yi Mihály Teleki’nin vekili olarak Kuruz (Kurucok, Macarca’da “âsi” anlamına gelen kelime Osmanlı kaynaklarında Kurs olarak geçer) askerlerinin başına geçirdi; 8 Ocak 1680’de Hajdúszoboszló’da generalliğe yükseltildi. 1680’deki seferde kazanılan başarı dolayısıyla İmparator I. Leopold ile yapılan ateşkes karşılığında Habsburg hükümeti, Kuzeydoğu Macaristan’a bağlı üç nahiyenin Kuruz askerlerinin kışı geçirmeleri için İmre Tököli’ye devredilmesini kabul etti.

Aynı zamanda Macaristan kralı unvanını taşıyan İmparator I. Leopold ve Nâib Pál Esterházi, davete icâbet etmemeleri sebebiyle Kuruzlar olmadan meclisi 28 Nisan 1681’de Sopron’da topladı. Ağustos’ta Macar Krallığı’na karşı Osmanlı, Erdel ve Kuruz birleşik kuvvetleri harekete geçti. Osmanlı planına göre ele geçirilen bölgede imparatorun yönetimine son verilecek ve bölge Mihály Apafi idaresi altında sultanın himayesine girecekti. Mihály Apafi’ye de İstanbul’dan ahidnâme gönderildi. Fakat sefer başarısızlıkla sonuçlanınca bunun sebebini Erdel prensine bağlayan Osmanlılar ahidnâmeyi geri aldı. İmre Tököli ise 1682 başında Osmanlı başşehrine Kuruz elçilerini gönderdi, mayıs başında Budin beylerbeyi ile görüştü. Artık Tököli yönetiminde yeni bir Osmanlı vasal Macar devleti fikri belirmeye başlamıştı. Daha 1682 Nisanından itibaren Eğri beylerbeyinin Tököli’den Orta Macaristan’ın seçilmiş kralı diye bahsetmesi Osmanlı Devleti’nin politik amacını ortaya koyar. Budin Beylerbeyi İbrâhim Paşa 16 Eylül’de Fülek Kalesi önünde İmre Tököli’ye prenslik alâmetlerini verdi; IV. Mehmed’den de berat alınmıştı. Buna göre Orta Macar adıyla yeni bir devlet kuruluyor, bunun başına Orta Macar hâkimi unvanıyla Tököli getiriliyordu. Aynı zamanda ona Macar soylularına hitaben on dört maddelik bir ahidnâme verilmişti. Burada Tököli’nin ölmesi durumunda bütün Katolikler mirasın dışında bırakılıyor, vergi miktarı 40.000 kara kuruş olarak belirleniyor ve 1664 Vasvár Antlaşması’nın Macarlar’la ilişkili noktaları geçerli kabul ediliyordu. II. Viyana Kuşatması sırasında birkaç Macar aristokratın dışında herkes Tököli’yi ve bu çerçevede Osmanlılar’ı destekledi. İmre Tököli, Vezir Merzifonlu Kara Mustafa Paşa ile Eszék’te (Osijek, bugünkü Hırvatistan) buluştu; kendisine Leh Kralı Jan Sobieski’nin ordusunun Viyana’ya yardıma gitmesini önleme görevi verildi. Fakat bunu gerçekleştiremedi ve 26 Ağustos 1683’te Moravya’da yenilgiye uğradı.

Kutsal İttifak’ın gücüne güvenen Erdel Prensi Mihály Apafi, I. Leopold ile gizli antlaşma imzaladığı gibi İmre Tököli aleyhinde hıyanet davası açtı ve Erdel’deki topraklarına el konuldu. Osmanlılar da onu savaşa ve yenilgiye yol açanlar arasında görüyordu. 15 Ekim 1685’te Serdar Şeytan İbrâhim Paşa’nın emriyle Varad (Várad) Beylerbeyi Ahmed Paşa kendisine yardım için gelen İmre Tököli’yi yakalattı. Osmanlılar, onun Habsburg İmparatorluğu’na teslim edilmesiyle daha kabul edilebilir barış şartlarını içeren bir antlaşmanın yapılabileceğini düşünüyordu, ancak bu mümkün olmadı. Esir alındığı haberinin ulaşmasıyla beraber İmre Tököli’nin eşi Ilona Zrínyi’nin savunduğu Munkács (Munkacevo, bugünkü Ukrayna) Kalesi’nin dışında bütün kale ve şehirler teslim oldu, Kuruzlar’ın çoğunluğu Habsburg ordusunda Macaristan’ın Osmanlılar’dan geri alınması için savaşmaya başladı. İmre Tököli 2 Ocak 1686’da Belgrad’da serbest bırakıldığında Orta Macar Krallığı artık ortadan kalkmıştı. Bundan sonra Osmanlı ordusunun Macaristan’da giriştiği bazı askerî harekâtlarda bulundu. Kendisine sadık kalan Kuruz askerleriyle birlikte 1689’da Osmanlılar’a karşı Vidin’de ayaklanan Bulgar isyanını bastırdı.

15 Nisan 1690’da Erdel Prensi Mihály Apafi’nin ölümü üzerine II. Süleyman, Tököli’yi onun yerine tayin ettirdi (8-17 Haziran). Hemen ardından 15.000 kişilik Osmanlı, Eflak ve Kuruz askerleriyle 21 Ağustos’ta Erdelli Habsburg ordularına arkadan saldırarak Zernyest (Zârneşti, bugünkü Romanya) savaşında onları yenilgiye uğrattı. Ludwig von Baden’in ordularının yaklaştığı haber alınınca ekimin sonlarına doğru Eflak’a çekildi. Haziran 1697’de II. Mustafa’nın Macaristan’a yönelik başlattığı yeni sefer sırasında Yukarı Tisza topraklarında Habsburglar’a karşı isyan çıkarmakla görevlendirildi. Fakat Hegyalja’daki Kuruz ayaklanması kanlı bir şekilde bastırıldı. Tököli, Elmas Mehmed Paşa’nın hayatını kaybettiği 11 Eylül 1697 tarihli Zenta yenilgisinde Osmanlı ordusunda yer aldı. Zenta mağlûbiyetinden sonra İstanbul’a geldi, kendisine Haliç’te Fener tarafında bir konak tahsis edildi. Karlofça Antlaşması’nın ardından İzmit’e Çiçekli çayıra nakledildi (1701). 13 Eylül 1705’te burada öldü ve bir Ermeni mezarlığına defnedildi. 1906’da kemikleri vasiyeti gereği Késmárk’ta anavatanının yeni Evangelik kilisesine gömüldü. Ölümünün 300. yıl dönümünde adı İzmit’teki bir sokağa verildi.

BİBLİYOGRAFYA

BA, Nâme-i Hümâyun Defteri, nr. 5, s. 101-104, 347-352.

Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 124-126, 134-135, 141, 151, 381-384, 423, 720.

Silâhdar, Târih, I, 741-743; II, 525, 540, 549.

G. Pray, Epistolae Procerum Regni Hungariae, Posonii 1806, III, 476-479.

D. Angyal, Késmárki Thököly Imre (1657-1705), Budapest 1888-89, I-II.

Ahmed Refik [Altınay], Türk Hizmetinde Kıral Tököli İmre (1683-1705), İstanbul 1932.

L. Benczédi (Szerk.), A Thököly-felkelés és kora, Budapest 1983.

S. Papp, “Ottoman Accounts of the Hungarian Movements against the Habsburgs at the Turn of the 17^th and the 18^th Centuries”, Frontiers of Ottoman Studies (ed. C. Imber v.dğr.), London 2005, II, 37-48.

I. Seres, Thököly Imre és Törökország: Imre Thököly ve Türkiye, Budapest 2006, s. 278-289.

J. János Varga, Válaszúton: Thököly Imre és Magyarország 1682-1684-ben, Budapest 2007.

Halil Ethem [Eldem], “Kara Mustafa Paşa’nın Şopron Şehri Ahâlisine Beyânnâmesi”, TOEM, III/15 (1328), s. 925-926.

Z. Veselá-Prenosilová, “Quelques chartes turques concernant la correspondance de la porte sublime avec Imre Thököly”, Ar.O, XXIX (1961), s. 546-574.

R. Várkonyi Ágnes, “Thököly politikája és Magyarország esélyei a hatalmi átrendezõdés korában”, Hadtörténelmi Közlemények, CXVIII/5, Budapest 2005, s. 363-399.