TOPKAPI SARAYI MÜZESİ KÜTÜPHANESİ

Topkapı Sarayı Müzesi’nin bugün sahip olduğu değerlerin başında kütüphanesi ve buradaki yazma kitaplar gelmektedir. Kütüphane sarayın ilk yapılarından Ağalar Camii’nde bulunmaktadır. 1924’te sarayın müze haline getirildiği sırada harap durumdaki Ağalar Camii padişahların kitap hazinesinde mevcut kitaplarla çeşitli köşk ve koğuşlardaki vakıf kitaplıkların bir araya getirilmesi amacıyla 1928’de onarılmış ve kitaplar -III. Ahmed Kütüphanesi hariç- buraya taşınarak binaya Yeni Kütüphane adı verilmiştir. III. Ahmed Kütüphanesi de 1966 yılında Yeni Kütüphane’ye alınmıştır. Kütüphanede her biri sarayda bulunduğu yerin adıyla adlandırılan on üç kitaplık oluşturulmuş ve Osmanlı kütüphane sisteminde yapıldığı gibi çeşitli bilimlere göre tasnif edilmiştir. Kütüphanede ayrıca Güzel Yazılar bölümü adı altında Türk hattatlarına ait hat albümleri ve levhalardan meydana gelen bir bölümle bu sanata dair kamış kalemler, kalemtıraş, kubur, makta‘, kalemdan, yazı çekmecesi, makas gibi aletlerden ibaret cilt ve yazı araçları koleksiyonu vardır.

Kütüphanede yer alan din, tarih, edebiyat ve fen konularını içeren eserler arasında en erken tarihlileri VIII-IX. yüzyıllara ait, kûfî hatla parşömen üzerine yazılmış mushaflardır. Tarihî değerlerinin yanı sıra cilt, hat, tezhip ve minyatür bakımından da önem taşıyan bu eserler İslâm kitap sanatı konusunda değerli bilgiler vermektedir. Dünyada eşine az rastlanacak kadar zengin olan koleksiyon çoğu Arap, İran, Hint, Mağrib, Selçuklu ve Osmanlı topraklarında hazırlanmış, XIX. yüzyıla kadar tarihlenen mushaflardan meydana gelmektedir. Sarayın mushaf koleksiyonu kûfî ve mağribî kûfîsiyle yazılmış örneklerin ihtişamı, ünlü hattatlar Yâkūt el-Müsta‘sımî, Abdullah-ı Sayrafî ve Argun Kâmilî gibi sanatkârların eserleri, seçkin Safevî mushafları ve Şeyh Hamdullah Efendi, Ahmed Karahisârî gibi hattatların yazdığı Osmanlı dönemi mushafları ile ayrı bir değer kazanmaktadır.

Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi ayrıca bugün İslâm dünyasının en zengin minyatür koleksiyonuna sahiptir. Şeyh Muhammed, Abdülhay Hâce, Bihzâd, Ahmed Mûsâ, Muhammedî, Rızâ-yi Abbâsî, Mehmed Siyahkalem, Nigârî, Osman, Ali, Matrakçı Nasuh, Levnî, Pîrî Reis, Hasan Nakşî, Buhârî adlı nakkaşların ve kartografların atıflı veya imzalı harita ve minyatürleri buradadır. Büyük çoğunluğu hazine kütüphanesinin içinde yer alan on binlerce minyatür, şekilli kitap ve albümler İslâm resim sanatının çok geniş bir coğrafyaya yayılan çeşitli ekol ve üslûplarının özelliklerini taşır. Selçuklu, İlhanlı, Timurlu, Özbek, Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türkmenleri, Safevîler, Memlükler ve Osmanlı saray nakkaşlarına aittir. Yaklaşık 600 kitap ve albüm içinde yer alan minyatürler ilmî, tarihî, dinî ve edebî konular içerir. İslâm sanatının IX. yüzyıldan XX. yüzyıl başlarına kadar halkâr, zerefşan, ebru, hat, tezhip, minyatür, kalem-i siyâhî, katı‘ çalışmalarını içinde toplayan murakka‘lar koleksiyonun bir diğer önemli grubunu oluşturur. Ganimet ve elçi hediyeleri gibi çeşitli yollarla Osmanlı saray hazinesine giren Timurlu, Türkmen ve Safevî murakka‘ları İslâm dünyasının en seçkin örnekleridir.

İslâm dünyasının çeşitli coğrafyalarından seçkin el yazmalarının saray koleksiyonunda toplanmış olması Osmanlı padişahlarının kitap sanatına büyük ilgi gösterdiklerini kanıtlamaktadır. Padişahlar bir yandan saray atölyelerinde resimlerle süslü el yazmaları hazırlatmış, bir yandan da İslâm dünyasının diğer yörelerinde hazırlanan eserleri hediye, ganimet veya satın alma gibi yollarla kendi hazineleri için toplatmıştır. Hânedan mensupları ve bürokratlar padişahlara kitap hediye etmek amacıyla bu tür eserlere sahip olmaya çalışmıştır. Kitap koleksiyonunun oluşmasındaki bir diğer kaynak muhallefât yoludur. Bu sisteme göre vezirler, kazaskerler ve diğer yüksek rütbeli şahısların ölümlerinden sonra vârisleri bulunmadığı takdirde kıymetli eşyaları devlete intikal etmekte ve saraya alınmaktaydı. Bu yoldan da saray koleksiyonuna birçok minyatürlü el yazması ve albüm katılmıştır. Ayrıca azledilen, öldürülen veya yolsuzluk yapan kişilerin değerli eşyaları saraya alınmaktaydı. Saray kütüphanesindeki III. Ahmed Kütüphanesi’ne bağlı İslâm dışı eserlerin katalogunu D. Adolf Deissmann 1933’te, Türkçe, Farsça ve Arapça yazmalarının katalogunu ise Fehmi Ethem Karatay 1961-1969 yıllarında yayımlamıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Topkapı Sarayı Müzesi Rehberi, İstanbul 1933, s. 141-149.

Ziya Erkins, Topkapı Sarayı, İstanbul 1959, s. 28-31.

Karatay, Türkçe Yazmalar, I, s. VI-VIII.

Filiz Çağman, “Anadolu Türk Minyatürü”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, İstanbul 1982, V, 930-951.

a.mlf., “The Topkapı Collection”, Aramco World Magazine, XXXVIII/2, Houston 1987, s. 9-36.

Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi II, s. 77-80.

Zeynep Çelik [Atbaş], “Saray Kütüphanesi”, Topkapı Sarayı, İstanbul 1999, s. 346-365.

a.mlf., “Islamic Miniatures”, Arts of Asia, XXXI/6, Hong Kong 2001, s. 101-113.

İsmet Binark, “Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi ve Kütüphane Koleksiyonları ile İstanbul Kütüphaneleri Hakkında Yerli Yabancı Kaynaklar Bibliyografyası”, VD, XIII (1981), s. 717-743.