TRABLUSŞAM

Lübnan’ın kuzey kıyılarında günümüzdeki Suriye sınırlarına yakın bir noktada Kādîşâ (Ebûali) adlı küçük bir akarsu vadisinde ve onun denize döküldüğü yerdeki tepelik alan üzerinde kurulmuştur. Şehrin adı Grekçe Tripolis’ten gelir. Arapça kaynaklarda Tarabulus/Atrabulus şeklinde kaydedilir. Fenikeliler tarafından kurulan şehrin ilk adı konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmektedir. Grek idaresi döneminde üç mahalleden ibaret bir yerleşim birimi olması dolayısıyla “üç şehir” mânasındaki Tripolis adını aldığı belirtilmektedir. Bu üç yerleşim birimi bölgeye gelen Surlular, Saydalılar ve Ervâdlılar tarafından iskân edilmişti. Şehrin kuruluş tarihiyle alâkalı kesin bilgiler bulunmamakla birlikte arkeolojik kanıtlar milâttan önce VIII-VII. yüzyıllara kadar gider. Bir müddet Pers hâkimiyetinde kalan şehir, kaynaklarda ilk defa milâttan önce 351 yılı civarında önemli bir Fenike şehri diye kaydedilir; ayrıca Büyük İskender’in milâttan önce 333’teki Issos savaşı vesilesiyle de ismi geçer. Milâttan önce 258-257’de İskender’in haleflerinden Ptolemaio’nun kurduğu devletin sınırları içinde yer alan şehir, milâttan önce 64’te Roma İmparatorluğu’nun idaresi altına girdi ve imparatorluğun ikiye ayrılmasının ardından Bizans hâkimiyetine intikal etti.

Trablusşam, Hz. Osman döneminde Muâviye b. Ebû Süfyân’ın gönderdiği Süfyân b. Mücîb el-Ezdî kumandasındaki İslâm ordusu tarafından fethedildi (25/646). Daha sonra Muâviye yahudilerle İranlılar’ı şehre yerleştirdi ve şehri korumak amacıyla Trablusşam’a Dımaşk’tan düzenli şekilde birlikler gönderdi. Bu birlikler kışları Dımaşk’a döndüğünde şehirde küçük bir garnizon kalıyordu. Trablusşam, Ervâd ve Kıbrıs adalarının fethinde önemli rol oynadı. Abdülmelik b. Mervân döneminde şehre yerleşen Bizanslılar’ın isyanı neticesinde elden çıkan Trablusşam daha sonra tekrar fethedildi. Şehir kalesi ve surları yenilenerek tahkim edildi. Trablusşam, Abdülmelikten sonraki dönemde Bizans donanmasının başarısız saldırılarına mâruz kaldı. Abbâsîler devrinde ticarî bakımdan giderek gelişme gösterdiyse de müslümanlarla Bizanslılar arasındaki çekişmeden etkilendi. Abbâsî Halifesi Ebû Ca‘fer el-Mansûr şehrin surlarını tahkim ettirdi. Trablus 264 (878) yılından itibaren Tolunoğulları’nın hâkimiyetine girdi. İslâm coğrafyacılarına göre bu dönemde Trablusşam’ın çok sayıda gemiyi barındıracak büyüklükte bir limanı ve tersanesi mevcuttu. III. yüzyılın sonlarında (X. yüzyıl başları) Trablusşam önemli bir deniz üssü oldu ve Leo Trablusî gibi Trabluslu denizciler Bizans sahillerine pek çok akın düzenledi. Daha sonra İhşîdî Devleti’nin hâkimiyetine giren şehir, Bilâdüşşam’ın en önemli limanı olup etrafında hurma ve şeker kamışı sahaları bulunuyordu.

358’de (969) Bizans İmparatoru Nikephoros Phokas şehri tahrip etti. 360 (971) yılı civarında Fâtımî nüfuzu altına giren Trablusşam’da Şiî nüfusu arttı. Bu mezhebi yaymak üzere çeşitli ilmî tesisler ve kütüphaneler kuruldu. Diğer sahil şehirlerini ele geçiren İmparator Ioannes Çimiskes 365 (976) yılında Trablusşam’a hücum ettiyse de şehri ele geçiremedi. Bizanslılar’ın 389’daki (999) son teşebbüsü de başarısız oldu. Ardından Bizanslılar’la Fâtımîler arasında bir güç dengesi meydana geldiği için Bilâdüşşam istikrarlı bir yapıya kavuştu. Trablus emîri 423’te (1032) Fâtımî tâbiiyetinden ayrılarak Bizans’a tâbi oldu. Bunun üzerine şehre gelen Fâtımî ordusu çok geçmeden Trablusşam’a hâkimiyet kurdu (424/1033). 438’de (1047) şehri ziyaret eden Nâsır-ı Hüsrev, etrafı çok iyi tahkim edilen Trablusşam’ın Fâtımî hâkimiyetinde bulunduğunu yazar. Nâsır-ı Hüsrev nüfusu 20.000’e ulaşan şehrin hayli işlek bir limanı olduğunu, dış ülkelerden gelen ticaret gemilerinin bol miktarda mal getirip götürdüğünü ifade eder. Şehrin gümrük gelirlerinin çok arttığını, şehirde şeker, cam ve kâğıt imalâthanelerinin yer aldığını ve halkın çoğunluğunun Şiîliğe mütemayil bulunduğunu belirtir (Sefernâme, s. 20-21).

456 (1064) yılından itibaren Trablusşam’da Türk nüfuzunun arttığı görülür. Yıva Türkleri gibi bazı Türkmen topluluklarının buraya yerleştiği anlaşılmaktadır. Fâtımî valisi Muhtârüddevle’nin 462’de (1070) ölümü üzerine Trablusşam Kadısı Emînüddevle Hasan b. Ammâr bağımsızlığını ilân ederek Ammâroğulları hânedanını kurdu. Bu dönemde Trablusşam, medresesi ve 100.000 ciltlik kütüphanesiyle önemli bir ilim ve kültür merkezi haline geldi. Özellikle deniz ticareti büyük ölçüde gelişti. Trablusşam 1075’te Selçuklu Emîri Atsız b. Uvak tarafından ele geçirildiyse de Atsız’ın hâkimiyeti uzun sürmedi. Haçlı seferleri başladığında Raymond de Saint Gilles büyük bir orduyla Trablusşam’ı kuşattı (495/1102), şehri almak için yakınındaki tepe üzerine büyük bir kule yaptırdı. Ancak kendisi uzun süren kuşatma sırasında öldü (1105). 501 (1108) yılında Fâtımî hâkimiyetine giren şehir 11 Zilhicce 502’de (12 Temmuz 1109) Haçlılar’ın eline geçti ve burada bir Haçlı kontluğu kuruldu (1109). Kudüs Krallığı’na tâbi olan Trablusşam önce Bertrand, ardından oğlu Pons ile II. Raimond ve III. Raimond tarafından idare edildi. Şehir Haçlılar’ın elinde iken 552 (1157) ve 597’de (1201) iki büyük depreme mâruz kaldı ve hasar gördü. Eyyûbîler döneminde şehri Haçlılar’dan geri alma faaliyetleri başarısız kaldı. Memlük Sultanı I. Baybars Trablusşam’ı fethetmeye teşebbüs ettiyse de çok müstahkem olan surlar karşısında o da başarılı olamadı. 688’de (1289) Sultan Kalavun şehri fethetti, bu esnada şehir halkının bir kısmı gemilerle Kıbrıs’a kaçtı. Kalavun Trablusşam’ın surlarını yıktırıp şehri terketti ve bugün bulunduğu yerde yeniden inşa ettirdi. Kādîsâ nehrinin batı yakasında güney bölümünde bir hisar yapıldı. Böylece Trablusşam, Memlük idarî yapılanmasındaki altı büyük nâiblikten birinin merkezi oldu. Nâib sarayı ve mahkeme kalede bulunuyordu, liman ise yeni şehrin kuzeybatısında eski şehir tarafında (el-Mînâ), Burcü’s-Sibâ denilen kule limanın doğusundaydı. Yeni Trablusşam savunma düşüncesiyle sahilden 2 mil içeride yer alıyordu. İbn Battûta buraya geldiğinde şehrin nâibi Taylân Hâcib adlı bir memlüktü, VIII. (XIV.) yüzyılda Trablusşam’ı ziyaret eden seyyahlar camisi, medresesi, çarşısı olan, çevresinde bahçeleri bol, su sistemi gelişmiş mâmur bir şehirden söz ederler. Bu dönemde şeker, zeytinyağı ve sabun imalâthaneleri şehrin ekonomisine büyük bir canlılık kazandırmaktaydı.

Önemli bir ticaret merkezi olan Trablusşam IX. (XV.) yüzyılda Avrupa ticaretine açık olma özelliğini sürdürüyordu. Bilhassa Fransa ve Cenova ile sıkı ticarî ilişkileri vardı. 1366 ve 1367’de Kıbrıs Latin Krallığı donanmasının hücumuna mâruz kaldı. Şehir bu dönemde parlak bir ticaret merkezi haline geldi ve Doğu Akdeniz’de ticaret gemilerinin başlıca uğrak yeri durumundaydı. İhraç maddeleri içinde ipekli kumaşlar önemli bir yere sahipti. Akdeniz ticaretiyle uğraşan devletlerin burada birer temsilcileri bulunuyordu. Trablusşam, Memlükler döneminde önemli imar faaliyetlerine sahne oldu; şehirde dokuz cami, on altı medrese, beş han, üç hamam ve bir çarşı inşa edildi. Bunlardan el-Câmiu’l-Mansûrî / el-Câmiu’l-kebîr (693/1294), Câmiu Taynâl/Taylân (736/1336), Câmiu’l-Attâr, Câmiu’t-tevbe, Câmiu’l-Bertâsî ile Tedmüriyye, Şemsiyye, Nûriyye ve Karatâviyye medreseleri anılabilir.

BİBLİYOGRAFYA

Belâzürî, Fütûh (Fayda), s. 181-182.

Nâsır-ı Hüsrev, Sefernâme (trc. Abdülvehap Tarzi), İstanbul 1950, s. 19-21.

İbnü’l-Kalânisî, Târîḫu Dımaşḳ (Zekkâr), bk. İndeks.

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, tür.yer.

İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, III, 2-13; XVII, 272-274.

İbn Battûta, Seyahatnâme, I, 61-62.

Kalkaşendî, Ṣubḥu’l-aʿşâ (Şemseddin), bk. İndeks.

Makrîzî, es-Sülûk (Ziyâde), I/3, s. 746-748; ayrıca bk. İndeks.

Seyyid Abdülazîz Sâlim, Ṭarâblus eş-Şâm fi’t-târîḫi’l-İslâmî, İskenderiye 1966.

Ömer Abdüsselâm Tedmürî, el-Ḥayâtü’s̱-s̱eḳāfiyye fî Ṭarâblus eş-Şâm ḫilâle’l-ʿuṣûri’l-vüsṭâ, Beyrut 1972.

a.mlf., Târîḫu Ṭarâblus es-siyâsî ve’l-ḥaḍârî ʿabre’l-ʿuṣûr, Beyrut 1404/1984.

a.mlf., Âs̱âru Ṭarâblusi’l-İslâmiyye, Trablus 1414/1994.

Hayat Salam-Liebich, The Architecture of the Mamluk City of Tripoli, Cambridge 1983.

Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, I-III, bk. İndeks.

Hikmet Beg Şerîf, Târîḫu Ṭarâblus min aḳdemi ezmânihâ ilâ hâẕihi’l-eyyâm (nşr. Münâ Haddâd Yeken – Mârûn Îsâ el-Hûrî), Trablusşam 1407/1987.

M. Kâmil Bâbâ, Ṭarâblus fi’t-târîḫ, Trablus 1995.

Birsel Küçüksipahioğlu, Trablus Haçlı Kontluğu Tarihi, İstanbul 2007.

Cengiz Orhonlu, “Trablus”, İA, XII/1, s. 452-453.

F. Buhl – [C. E. Bosworth], “Ṭarāblus al-S̲h̲ām”, EI² (İng.), X, 214-215.

M. Lavergne, “Ṭarāblus al-S̲h̲ām”, a.e., X, 215-216.

Abdülkerim Özaydın, “Ammâroğulları”, DİA, III, 76-77.

a.mlf., “İbn Ammâr, Fahrülmülk”, a.e., XIX, 311-312.