TRABZONÎ, Mehmed

XVII. yüzyılın sonlarında Trabzon’da doğduğu anlaşılmaktadır. Babasının adı Mahmud, dedesinin adı Sâlih’tir. Bir süre Medine’de ikamet ettiği için Medenî Mehmed Efendi diye tanınır. İstanbul’da öğrenim gördükten sonra Şam, Kudüs, Mekke ve Medine gibi merkezlerde tahsiline devam etti. Hicaz’da iken 1157’de (1744) Muhammed b. Tayyib el-Fâsî el-Mâlikî’den Buhârî ve Müslim’in el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’leri ile Tirmizî’nin eş-Şemâʾil’i, Zeynüddin el-Irâkī’nin el-Elfiyye’si ve Fîrûzâbâdî’nin el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’i (Mecmûʿa, Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1071, vr. 96^a); 1170’te (1757) Muhammed b. Hasan b. Himmât’tan el-Muvaṭṭaʾ, Kütüb-i Sitte, Dârimî’nin es-Sünen’i ve Delâʾilü’l-ḫayrât (a.g.e., vr. 98^a-b); Mescid-i Harâm müderrislerinden Yahyâ b. Sâlih’ten hadis ve fıkıh tedrisi için (a.g.e., vr. 100^a-101^b) genel icâzet aldı. Hicaz’dan İstanbul’a dönünce Süleymaniye Medresesi’nde müderris ve hâfız-ı kütüb olarak görevlendirildi. Süleymaniye Kütüphanesi’nde onun tarafından istinsah veya mukabele edildiği bilinen pek çok kitap bulunmaktadır. Vefatından kısa bir süre önce 5 Cemâziyelâhir 1199’da (15 Nisan 1785) 226 kitabını Süleymaniye Camii’ndeki kütüphaneye vakfetti (DİA, XXIII, 282). Aynı zamanda bir Kādirî şeyhi olan Trabzonî yaşadığı dönemin dinî, ahlâkî ve sosyal meseleleriyle yakından ilgilendi, özellikle bir müslümanı tekfir etmenin tehlikeleri üzerinde durdu, o yıllarda buna öncülük eden Necidli bir şeyhe (muhtemelen Muhammed b. Abdülvehhâb) reddiyeler yazdı (aş.bk.). Bursalı Mehmed Tâhir 1123 (1711) yılında Medine’de öldüğünü zikretmekteyse de (Osmanlı Müellifleri, I, 167) Mehmed Süreyyâ 15 Ramazan 1200’de (12 Temmuz 1786) İstanbul’da vefat ettiğini ve Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildiğini belirtir (Sicill-i Osmânî, IV, 262-263).

Eserleri. 1. Tertîbü evâʾili âyâti’l-Ḳurʾân ʿalâ ḥurûfi’l-hicâʾ (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 389).

2. Risâle fî feżâʾili’s-süver ve’l-âyât (ed-Dürerü’s̱-s̱emîne fî feżâʾili’l-âyât ve’s-süveri’l-ʿaẓîme) (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 202^a-244^a; Fâtih, nr. 754).

3. Risâle fi’t-tecvîd maʿa zelleti’l-ḳārî (Câlibü’l-ferec ve sâlibü’l-ḥarec). Kur’ân-ı Kerîm’i kolay öğretmekle ilgili hadisleri, tecvidle ilgili bilgileri ve fakihlerin Kur’an tilâvetiyle ilgili görüşlerini ihtiva etmektedir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 109^a-161^a).

4. el-İtḥâfâtü’s-seniyye fi’l-eḥâdîs̱i’l-ḳudsiyye. Başta Süyûtî’nin Cemʿu’l-cevâmiʿi olmak üzere alfabetik hadis kitaplarından faydalanılarak üç bölüm halinde düzenlenmiştir. Birinci bölümde “قال”, ikinci bölümde “يقول” lafzıyla başlayan kutsî hadisler, üçüncü bölümde diğer kutsî hadisler alfabetik olarak sıralanmış, bunların kaynakları zikredilmiştir (İstanbul 1293; Haydarâbâd 1323/1905, 1358/1939).

5. el-Câmiʿu’l-aʿẓam fî esmâʾi nebiyyine’l-muʿaẓẓam. Şemseddin eş-Şâmî’nin Sübülü’l-hüdâ ve’r-reşâd’ı esas alınarak yazılan eserde Hz. Peygamber’e nisbet edilen 783 isim ve sıfat açıklanmaktadır (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1032, vr. 11^a-56^a).

6. Şerḥu esmâʾi ehli Bedr (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1032, vr. 64^a-171^a; Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 810).

7. Temyîzü’l-fâżıl ʿani’l-mefżûl. Eserde peygamberlerin, meleklerin, ashabın, tâbiînin, kadınların ve sahâbe evlâdının birbirlerine üstünlüğü konu edilmektedir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1032, vr. 58^a-63^a).

8. Tuḥfetü’l-iḫvân fi’l-ḥarâm ve’l-ḥelâl mine’l-ḥayevân. Ali el-Kārî’nin Behcetü’l-insân fî maḥicceti’l-ḥayevân adlı kitabının muhtasarıdır. Eserde garîb kelimeler açıklanmış, hayvanlarla ilgili çeşitli hükümler zikredilmiş ve hayvan isimleri alfabetik olarak sıralanmıştır (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 402).

9. Muḫtaṣaru Ġunyeti’l-mütemellî fî şerḥi Münyeti’l-muṣallî ve ḥâşiyetü Muḥammed eṭ-Ṭrabzonî. İbrâhim el-Halebî’nin Ḥalebî Ṣaġīr adıyla da bilinen eserine yazılmış bir hâşiyedir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 437).

10. Risâle fi’d-duḫân Hâdi’l-ʿumâ ilâ câddeti’ṭ-ṭarîḳ. Yaşadığı dönemde tartışma konusu olan tütün içmenin hükmü konusundaki bu eserinde müellif tütünün helâl veya haram oluşuna dair bir hüküm bulunmadığını belirtmiş, bununla birlikte sultan tarafından yasaklandığını ve bu emre uyulması gerektiğini vurgulamıştır (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 169^b-186^b).

11. Risâle fî beyâni mâ vaḳaʿa mine’l-evhâm fî Ṣıḥâḥi’l-Cevherî. Eserde Cevherî’nin eṣ-Ṣıḥâḥ’ta yaptığı hatalardan Fîrûzâbâdî’nin tesbit ettikleri bir araya getirilmiştir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 78^a-92^b).

12. Risâle fî beyâni’l-eżdâd. Müellif, el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’i esas alarak karşıt anlamlı kelimeleri bir araya getirmiş, risâlenin sonuna ezdâd hakkında nakledilen farklı görüşleri eklemiştir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 92^b-97^b).

13. Risâle fî beyâni müsellesâti’l-luġaviyye (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 98^a-107^b). Nihal Değer eseri tahkik ederek yüksek lisans tezi olarak sunmuştur (2000, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).

14. ʿUcâletü’z-zâd fî şerḥi Ẕuḫri’l-meʿâd fî muʿârażati Bânet Süʿâd. İbn Hacer el-Askalânî’ye ait Ẕuḫrü’l-meʿâd fî muʿârażati Bânet Süʿâd adlı kasidenin Muhammed b. Abdülmelik b. Anîn el-Yemenî tarafından el-İʿdâd ve’z-zâd adıyla yapılan şerhinin muhtasarıdır (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1050, vr. 79^a-256^b).

15. Ruseyyile fî beyâni’l-elfâẓ elletî yestevî fîhe’l-müfred ve’l-müs̱ennâ ve’l-cemʿ ve’l-müẕekker ve’l-müʾennes̱ (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 107^b-108^a).

16. ed-Dürrü’l-münaẓẓam fî şerḥi’l-Ḥizbi’l-aʿẓam. Ali el-Kārî’ye ait dua mecmuasının şerhidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1559).

17. el-Maḳṣadü’l-esnâ fî şerḥi esmâʾi’l-ḥüsnâ (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1032, vr. 2^a-9^b).

18. Mevlidü’r-Resûl ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem (Kahire 1279/1862).

19. Nefeḥâtü’l-ḳurab ve’l-ittiṣâl bi-is̱bâti’t-taṣarruf li-evliyâʾillâhi ve’l-kerâme baʿde’l-intiḳāl. Vezir Abdurrahman Paşa’nın huzurunda bir mecliste evliyanın kerametinin vefatından sonra devam edip etmeyeceğinin sorulması üzerine yazılmıştır (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 196^a-200^b).

20. Ṣârimü’l-vâridât. Muhammed b. Abdülvehhâb olduğu tahmin edilen Necidli bir şeyhin asılsız iddialarına karşı kaleme alınmış bir reddiyedir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 188^a-195^a).

21. eṣ-Ṣârimü’l-meslûl li-men taṣaddâ bi-cehlihî ḳaṣṣa aḥkâmi’r-Resûl. Eserin birinci bölümünde İstanbul’da evlerine nazar için sarmısak takanların tekfir edilmesiyle ilgili sorulara müellifin verdiği cevap yer almakta, ikinci bölümde fakihlerin bu konudaki görüşleri zikredilmekte, üçüncü bölümde kıssacıların vehimleriyle müslümanların tekfir edilemeyeceği belirtilmektedir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 166^a-169^a).

22. Risâletü ṭarîḳi’l-iḥtisâb ve’n-naṣîḥa. İbrâhim el-Lekānî’nin Cevheretü’t-tevḥîd’indeki bazı beyitlerin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 164^b).

23. Risâle fî ʿademi tekfîri’l-müslimîn (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 162^a-164^a).

BİBLİYOGRAFYA

Trabzonî, Risâle fî feżâʾili’s-süver ve’l-âyât, Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1041, vr. 261^b.

a.mlf., Tertîbü âyâti’l-Ḳurʾân ʿalâ ḥurûfi’l-hicâʾ, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 389, vr. 70^a.

Mecmûʿa, Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1071, vr. 98^a-b, 99^a, 100^a-101^b.

Sicill-i Osmânî, IV, 262-263.

Osmanlı Müellifleri, I, 167.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 345.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XII, 262.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 1068.

Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, V, 63.

Ebû Muhammed Abdülmehdî b. Abdülkādir, Ṭuruḳu taḫrîci ḥadîs̱i Resûlillâh, Kahire, ts. (Dârü’l-i‘tisâm), s. 245-247.

Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 381-383; II, 819-820.

Muʿcemü’l-maḫṭûṭâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâṭûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], III, 1386.

İsmail E. Erünsal, “İstanbul [İstanbul Kütüphaneleri]”, DİA, XXIII, 282.