TÛNİSÎ

1204’te (1789) Tunus’ta doğdu. İlim adamlarıyla meşhur bir aileye mensuptur. Kitap istinsahıyla uğraşan dedesi Süleyman hac dönüşü Sudan’ın Dârfûr bölgesinde yerleşerek mahallî hâkiminin hizmetine girmiş, babası Ömer, Ezher’de Mağribli öğrencilerden sorumlu bir görevde çalışmıştır. Öğrenimini Ezher’de tamamlayan Tûnisî babasının da göç ettiği Sudan’a gidip (1803) bir müddet bölgedeki mahallî idarecilerin hizmetinde bulundu. Bu sırada bölgeyi ve siyasal olayları müşahede etme imkânı buldu. Yaklaşık on yıl burada kalan Tûnisî 1813’te Tunus’a döndü. Ardından Kahire’ye giderek Mehmed Ali Paşa’nın hizmetine girdi. İbrâhim Paşa kumandasında Mora’ya sefer yapan piyade birliklerinde vâizlik görevi yaptı (1825-1826). Daha sonra Kahire’de kurulan ve baytarlık eğitimi veren Ebû Za‘bel Medresesi’nde Batı dillerinde yazılan tıp ve eczacılık kitaplarının Arapça tercümelerinin redaksiyonunda çalıştı. Bu esnada Mısır’da görevli A. Perron ve Clot Bey gibi Avrupalı bilim adamlarıyla tanışma imkânı buldu. A. Perron’un 1839’da Kasrü’l-ayn Tıp Okulu’nun yönetimine getirilmesinin ardından onun yanında tercümelerin kontrolünü yaptı. Bu arada Harîrî’nin el-Maḳāmât’ı, İbşîhî’nin el-Müsteṭraf’ı ve Fîrûzâbâdî’nin el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’i gibi pek çok Arapça metnin edisyonunda görev aldı. Son yıllarında Kahire’de Seyyide Zeyneb Camii’nde hadis dersleri verdi. Tûnisî Kahire’de vefat etti. Şarkiyatçı Alfred von Kramer Kahire’de bulunduğu sırada ondan Arapça dersleri almıştır.

Eserleri. 1. Teşḥîẕü’l-eẕhân bi-sîreti bilâdi’l-ʿArab ve’s-Sûdân. Müellifin Dârfûr’da bulunduğu sırada bölge arazisine toplum ve toplumun geleneklerine dair gözlemlerini içeren oldukça mühim bir eserdir ve daha önce bölge tarihiyle ilgili Avrupalı seyyahların gözlemleri dışında bilgi bulunmadığından bu alandaki ilk ve en kapsamlı çalışma kabul edilir. A. Perron kitabı Fransızca’ya tercüme etmiş (Voyage au Darfour par le Cheikh Mohammed Ebn Omar el-Tounsy, Paris 1845), Arapça metni yine A. Perron tarafından neşredilmiştir (Paris 1850). Eseri daha sonra Halîl Mahmûd Asâkir ve Mustafa Muhammed Mes‘ad tahkik ederek yayımlamıştır (Kahire 1965).

2. Voyage au Ouaday par le Cheikh Mohammed Ebn Omar al-Tounsy. Tûnisî’nin Vedây gözlemlerini içeren bu eseri de A. Perron tarafından Fransızca’ya çevrilmiştir (Paris 1851). Mütercim kendisinde bulunan Arapça el yazması metni neşretmişse de eser daha sonra kaybolmuştur.

3. eş-Şüẕûrü’ẕ-ẕehebiyye fi’l-elfâẓi’ṭ-ṭıbbiyye. Clot Bey’in teşvikiyle kaleme alınmıştır (Brockelmann, GAL Suppl., II, 749).

Tûnisî’nin Mehmed Ali Paşa dönemindeki tercüme hareketi esnasında Batı dillerinden Arapça’ya çevrilen eserlerden redaksiyonunu yaptıkları arasında ed-Dürrü’l-lâmiʿ fi’n-nebât ve mâ fîhi mine’l-ḫavâṣ ve’l-menâfiʿ (Bulak 1257), Clot Bey’in Künûzü’ṣ-ṣıḥḥa ve yevâḳītü’l-minḥa (Bulak 1261, 1271, 1280, 1296), Ravżatü’n-necâḥi’l-kübrâ fî ʿameliyyâti’l-cerâḥiyyeti’ṣ-ṣuġrâ ile yine Clot Bey’in Maladie des enfants adlı eserinin tercümesi olan ed-Dürerü’l-ġavâl fî ʿilmi emrâżi’l-eṭfâl (Bulak 1260) sayılabilir (Serkîs, II, 1683).

BİBLİYOGRAFYA

Serkîs, Muʿcem, I, 1093, 1286; II, 1683-1684.

Brockelmann, GAL, II, 643; Suppl., II, 748-749.

C. Zeydân, Âdâb (Dayf), IV, 168, 169, 175.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, III, 561.

Mahfûz, Terâcimü’l-müʾellifîn, I, 269-270.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VI, 318.

Abdurrahman Hamîde, Aʿlâmü’l-coġrâfiyyîne’l-ʿArab ve muḳtefât min âs̱ârihim, Dımaşk 1416/1995, s. 660-668.

Ekmeleddin İhsanoğlu, Mısır’da Türkler ve Kültürel Mirasları: Mehmed Ali Paşa’dan Günümüze Basılı Türk Kültürü Bibliyografyası ve Bir Değerlendirme, İstanbul 2006, s. 458, 501.

a.mlf. v.dğr., Osmanlı Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatürü Tarihi, İstanbul 2006, I, 160-161.

Abdülazîz Abdülhak Hilmî, “İstidrâkât ʿalâ riḥleti’t-Tûnisî ilâ Dârfûr el-maʿrûfe Teşḥîẕü’l-eẕhân bi-sîreti bilâdi’l-ʿArab ve’s-Sûdân”, el-Muḥâḍarâtü’l-ʿâmme: el-Mevsimü’s̱-s̱eḳāfî (1967-68), Kahire 1968, s. 59-105.

M. Streck, “Tûnisî”, İA, XII/2, s. 57-59.

a.mlf., “al-Tūnisī”, EI² (İng.), X, 640-641.