Türkiye’de teşkil edilen ilk ilmî araştırma enstitülerinden biridir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun hemen ardından Türk kültür ve medeniyetinin bütün kollarında araştırma ve incelemeler yapacak akademik bir müessesenin eksikliği hissedilerek Mustafa Kemal’in direktifleriyle oluşturulmuştur. Mustafa Kemal Türk dili, Türk edebiyatı, Türk tarihi, Türk sanatı, Türk etnografyası, Türk coğrafyası alanlarında araştırmalar yaparak bunların sonuçlarını ilim âlemine duyurmak üzere bir enstitü teşkil edilmesini istemekteydi. Bunun için Mehmed Fuad Köprülü görevlendirildi. Köprülü’nün çalışmaları sonucu hazırlanan kararnâmeyle İstanbul Dârülfünunu Edebiyat Fakültesi’ne bağlı, Türkiyat Enstitüsü adıyla ilmî bir müessese kuruldu ve tâlimatnâmesi Atatürk’ün imzasına sunuldu. Tâlimatnâmede, “Türklüğe ait bütün mârifet şubelerinde araştırma ve neşriyatta bulunmak, Türkiye haricindeki diğer kuruluşlarla irtibata geçilerek beynelmilel bir ilim merkezi haline gelmek için İstanbul Dârülfünunu Edebiyat Fakültesi’ne bağlı Türkiyat Enstitüsü teşkil edilecek, enstitünün bir müdürü, bir kâtibi ve ihtiyaca göre asistan, muhafız ve hademesi bulunacak, enstitünün idaresi tam salâhiyete sahip bir müdüre ait olacak, enstitü müdürü Türkiye’ye ait araştırma ve neşriyat ile tanınmış âlimler arasından Maarif vekili tarafından seçilip tasdike arzolunacak, enstitü tarafından neşredilecek mecmuanın hakk-ı tahrîri tamamıyla Edebiyat Fakültesi Tâlimatnâmesi’ne ait olacak, enstitü tarafından neşredilecek diğer eserlerin basımı ve tahrir ücretleri vekâlet bütçesinden temin edilecek, bu tâlimatnâmenin yürütülmesinde Maarif vekili vazifeli olacaktır” deniyordu.
12 Teşrînisâni 1340 (12 Kasım 1924) tarih ve 1111 sayılı kararnâme ile enstitünün kuruluşu tamamlandı. Başta Mustafa Kemal olmak üzere İsmet (İnönü) başkanlığındaki hükümet üyelerinin imzalarının bulunduğu kararnâme ve tâlimatnâmeye göre enstitünün kuruluş amaçları Türk dili ve edebiyatının ana kaynaklarını filolojik usullere göre yayımlamak, Türk dilinin metinlere dayalı gramer ve sözlüğünü yapmak, Türk halk edebiyatı mahsullerini derlemek, başta dil, edebiyat ve tarih olmak üzere Türk kültürünün bütün kollarında araştırmalar yapmak, yurt dışında Türk kültürüyle ilgili yayınların bibliyografyasını hazırlamak, özel bir Türkoloji kütüphanesi kurarak burada Türk kültürünü ilgilendiren yayınları toplamak, ayrıca değerli yazmaların mikrofilm ve fotokopilerinden meydana gelen bir arşiv oluşturmak, enstitüde yapılan araştırmaların sonuçlarını düzenli biçimde yayımlamak, yurt içinde ve yurt dışında Türk kültürü çalışmalarını tanıtmak üzere Türkiyat Mecmuası adıyla bir dergi çıkarmaktı.
Enstitünün müdürlüğüne Türkiye Türkolojisi’nin kurucusu Mehmed Fuad Köprülü getirildi. Türkiyat Enstitüsü ilk çalışmalarına İstanbul Üniversitesi merkez binasının girişinde bugün Profesörler Evi diye adlandırılan binada başladı ve 1948 yılına kadar çalışmalarına burada devam etti. 1948’de I. Mahmud devri sadrazamlarından Hasan Paşa tarafından yaptırılan Edebiyat Fakültesi’nin yanındaki Hasan Paşa Medresesi’ne taşındı. Millî Eğitim Bakanlığı’nın yayımladığı İslâm Ansiklopedisi ile aynı binayı paylaşan enstitünün kadrosu bir okutman, bir idare âmiri ve bir kütüphane memurundan ibaretti. Hasan Paşa Medresesi’nde kırk yılı aşkın bir süre faaliyet gösteren enstitü 1989’da İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü’nün kendisine tahsis ettiği Suphi Paşa Konağı civarındaki yeni binasına taşındı. Edebiyat Fakültesi’ne bağlı olarak elli yedi yıl faaliyet gösteren Türkiyat Enstitüsü, 6 Kasım 1981’de yayımlanan 2547 sayılı Yüksek Öğretim Kanunu ile Türkiyat Araştırma Merkezi adını aldı. 16 Ocak 1991’de kabul edilen 3699 sayılı kanunla İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü’ne bağlanıp Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü adıyla yeniden yapılandırıldı.
Kurucu müdür M. Fuad Köprülü’den sonra enstitüde müdürlük yapanlar arasında Reşit Rahmeti Arat, İsmail Hikmet Ertaylan, Mehmet Cavit Baysun, Fahir İz, Ahmet Caferoğlu, Mehmet Kaplan, Sadettin Buluç’un adları sayılabilir. Enstitüde Türk edebiyatı, Türk tarihi, Türk dili ve Türk sanatı konularında dermeden oluşturulmuş bir kütüphane bulunmaktadır. Derme Katanov, tezler, bağış kitaplar ve yazmalar, mikrofilmler olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır. Bağışlarıyla kütüphaneyi zenginleştirenler arasında Hüseyin Sadettin Arel, Hamit Ongunsu, Halit Ziya Uşaklıgil, Azerbaycanlı Sultan Beg, Ahmet Hamdi Tanpınar, Mehmet Behçet Yazar, Aslan Kaynardağ, Vecihe Gök, A. Adnan Adıvar, Nişanyan ve Kohen ilk sıralarda yer alır. Osman Nedim Tuna ve Muharrem Ergin’in kitap bağışları ayrıca lisans, yüksek lisans, doktora ve doçentlik tezleriyle kütüphane zenginleşmiştir. Türkiyat Enstitüsü kuruluşunun ardından yoğun bir ilmî faaliyete girişmiş, alanında en önemli dergilerden biri olan Türkiyat Mecmuası’nı yayımlamıştır. Ayrıca müstakil olarak yirmi yedi kitap neşredilmiştir. Fakat zamanla bu faaliyetler aksamaya başlamış, yayım alanı yerini kongrelere bırakmıştır. Enstitü on millî ve yedi milletlerarası toplantı düzenlemiş, bunların tebliğlerinin bazıları basılmıştır. Bu faaliyet enstitünün yeniden yapılandırılma çalışmalarıyla daha sonra yavaşlamıştır.
BİBLİYOGRAFYA
Sevim İlgürel, “Türkiyat Mecmuası Bibliyografyası”, TED, sy. 7-8 (1977), s. 233-262.
Nejat Birinci, “Atatürk’ün Emri ile Kurulmuş Bir İlim Yuvası: Türkiyat Enstitüsü”, TDl., XLIX/403 (1995), s. 55-79.
Mustafa Özkan, “Kuruluşunun 70. Yılında Türkiyat Enstitüsü”, TM, XX (1997), s. 1-11.
Osman Fikri Sertkaya, “İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü”, Istanbuler Almanach, II, İstanbul 1998, s. 38-39.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 41. cildinde, 560-561 numaralı sayfalarda yer almıştır.