Ufuk Erkoç. Son Irak Selçuklu Sultanı III. Tuğrul ve zamanı (572-590/1177-1194). Yüksek lisans tezi (2010)

Ufuk Erkoç. Son Irak Selçuklu Sultanı III. Tuğrul ve zamanı (572-590/1177-1194). Yüksek lisans tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2010, VIII+82 s.

Özet

Bu tezin amacı şimdiye dek derin bir akademik çalışmaya konu olmamış olan Irak Selçuklu Devleti’nin son hükümdarı Sultan III. Tuğrul’un hayatını ve devlet yönetimini incelemektir. Bu çalışmada, temel olarak üç bölümde; önce Irak Selçuklu Devleti’nin genel ilişkilerine kısa bir giriş yapılmış, ardından Sultan III. Tuğrul’un gençlik yılları ve atabeglerle iktidar mücâdeleleri incelenmiş, son olarak da Sultan III. Tuğrul’un devleti yönettiği dönem detaylarıyla açıklanmıştır. Esas amacı Sultan III. Tuğrul devri yönetim ilişkilerini mümkün olduğunca birincil kaynaklara dayanarak açıklamak olan bu tez, Sultan III. Tuğrul dönemi güç ilişkileri açısından belli başlı üç noktaya ulaşmıştır.

Sultan III. Tuğrul, Irak Selçuklu Devleti’nin son hükümdarı olarak tahta geçtiğinde küçük yaşta olması sebebiyle atabeglerin himâyesinde bulunan bir hükümdar olsa da Atabeg Cihân Pehlivân’ın Sultan III. Tuğrul adına devleti yönettiği sürede sultanı tamamen devre dışı bıraktığı iddia edilemez. Yani Atabeg Cihân Pehlivân dönemi olarak adlandırılabilecek 564-582 (1169-1186) yılları Sultan III. Tuğrul’un tahttan uzaklaştığı bir dönem olarak değil, tam tersine devlet yönetimi konusunda her alanda eğitildiği bir hazırlık dönemi olarak değerlendirilmelidir.

Sultan III. Tuğrul’un Atabeg Kızıl-Arslan’la girdiği hâkimiyet mücadelesi Sultan III. Tuğrul’un yönetim gücünü eline almış bir hükümdar olarak ortaya çıkışının göstergesidir. Bu mücadele sırasında Sultan III. Tuğrul hem halkın desteğini alarak hem de güçlü emîrleri çevresinde toplayarak Kızıl-Arslan’a Halîfe’nin ortak planlarına karşı durmayı başarmıştır. Gulâm sisteminden yetişmiş olan komutanlara güvenmeyen Sultan III. Tuğrul önemli bir karar alarak Atabeg Kızıl Arslan’ın karşısına Türkmenler’den oluşan ordusuyla çıkmış ve onu mağlup etmiştir. Bu zafer bir hükümdar olarak geleneksel metodlar dışına çıkıp ilerici kararlar alarak gücünü pekiştirebilen bir hükümdar olduğunu göstermesi açısından önemlidir.

Sultan III. Tuğrul’un diğer bir stratejik kararı ise daha önce Atabeg Cihân Pehlivân ve Atabeg Kızıl-Arslan ile evlenmiş olan İnanç Hatûn ile evlenmektir. Sultan III. Tuğrul’un İnanç Hatûn ile evlenme sebebi onun sahip olduğu malları ele geçirmektir. Sultan III. Tuğrul sadece onunla evlenmemiş aynı zamanda İnanç Hatûn’un uzun süreli planlarını sezmiş ve evlendikten kısa süre sonra onu öldürtmüştür. Böylece hem İnanç Hatûn’un mallarını ele geçirmiş hem de devleti muhtemel tehlikelerden korumuştur.

Tüm bu güç ilişkileri içinde Sultan III. Tuğrul’un hükümdarlığı değerlendirilecek olursa, Atabeg Cihân Pehlivân’dan aldığı eğitim sonucunda son Irak Selçukluları hükümdarının başarılı bir yönetim sergilediği kanaatine varılabilir.

Abstract

The aim of this thesis is to analyze the life and the reign of Sultan Tughril III, the last Sultan of the Iraq Seljukids. In main three parts the thesis firstly introduces the general affairs of the Iraq Seljukids, secondly analyses the youth of Sultan Tughril III and his struggle with the Atabags and finally explains the rule of Sultan Tughril III in detail. This thesis which aims at explaining the affairs of Sultan Tughril III through the available primary sources reaches three noteworthy points about the rule of the last sultan of Iraq Seljukids.

Although Sultan Tughril III was a sultan under the protection of the atabags because of his young age it is not possible to claim that Atabag Jahân Pahlawân kept Sultan Tughril III completely out of the ruling sphere during his own era. That is, the period between 564-582 (1169-1186) which can also be called Atabag Jahân Pahlawân era should be considered as an education period for Sultan Tughril III during which he was informed on every aspect of ruling a state instead of a period when he was alienated from the state relations.

Sultan Tughril III’s struggle with Atabag Qizil-Arslan should be seen as a sign of his coming out as a real sultan with ruling competence. Throughout this struggle with Atabag Qizil-Arslan, Sultan Tughril III guaranteed success against Atabag Qizil-Arslan and the Abbasi caliph by getting the support of both people and powerful amirs. Sultan Tughril III took an important decision and fought against Atabag Qizil Arslan with the new army he gathered from the Turkomans instead of ghulâm soldiers whom he never trusted. This victory indicates that Sultan Tughril III was a strong ruler who could take a step out of the traditions to increase his power.

Another important strategic decision that Sultan Tughril III took was to marry Inanj Khatun who was married to Atabag Jahân Pahlawân first and Atabag Qizil-Arslan later on. Apparently, Sultan Tughril III’s aim in marrying Inanj Khatun was to gain her possessions. However, Sultan Tughril III did not only marry her but he also anticipated her long-term plans, thus after a short time he ordered her death. In this way he gained her properties and also protected the state against possible intrigues.

If the rule of Sultan Tughril III is evaluated with all the power struggles around him, it can be said that the last Sultan of Iraq Seljukids was a successful and powerful ruler as a result of the education he gained from this protector Atabag Jahân Pahlawân.