UKBERÎ

538 (1144) yılının sonlarında Bağdat’ta doğdu. Ailesi Bağdat’ın doğusunda Dicle kıyısında bulunan Ukberâ kasabasındandır. Bağdat’ın Bâbülezec semtinde oturduğu için Ezecî nisbesi, küçük yaşta çiçek hastalığından gözlerini kaybettiği için Darîr lakabıyla da anılır. Ukberî bütün hayatını Bağdat’ta ilim tahsili, eser telifi ve öğretimle geçirdi. Başta Arap dili ve edebiyatı, tefsir, nesep ve ferâiz dersleri aldığı İbnü’l-Haşşâb ile Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî olmak üzere Ebü’l-Berekât Yahyâ b. Necâh’tan nahiv, İbrâhim b. Dînâr en-Nehrevânî’den kıraat ve ferâiz, Ali b. Asâkir el-Batâihî’den Kur’an kıraatleri, Kādî Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ es-Sagīr’den (Muhammed b. Muhammed) fıkıh okudu. Hadis alanında Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdülbâkī İbnü’l-Battî, Ebû Bekir Abdullah b. Nakkūr, Ebû Zür‘a el-Makdisî ve Abbâsî Veziri Ebü’l-Muzaffer İbn Hübeyre’den faydalandı. Arap dili ve edebiyatı ile Hanbelî fıkhı, fıkıh usulü, mezhepler arası ihtilâflar, tefsir, hadis ve kıraat gibi alanlarda derin bilgi sahibi oldu. Öğretim hayatına İbnü’l-Cevzî’nin muîdi olarak başlayan Ukberî’den birçok âlim ders gördü ve icâzet aldı. Bunlar arasında Nehcü’l-belâġa şârihi İbn Ebü’l-Hadîd, İbnü’d-Dübeysî, İbnü’n-Neccâr, Abdülazîm el-Münzirî, Yâkūt el-Hamevî, İbnü’l-Katîî, Mecdüddin İbn Teymiyye, İbn Adlân gibi âlimler sayılabilir. 8 Rebîülevvel 616 (24 Mayıs 1219) tarihinde Bağdat’ta vefat eden Ukberî, Ahmed b. Hanbel’in medfun bulunduğu Bâbülharb Mezarlığı’nda toprağa verildi.

Katı bir Hanbelî olan Ukberî, Şâfiî mezhebine geçmesi şartıyla Nizâmiye medreselerinde lugat ve nahiv müderrisliğine tayin edilmesi teklifini reddetmiştir. Ukberî, Arap dili ve edebiyatı ile Kur’an kıraatleri, tefsir, hadis, fıkıh, ferâiz, aruz ve matematik gibi birçok ilim dalında otorite kabul edilmekle birlikte onun asıl uzmanlık alanı Kur’an ve hadis metinleriyle şiirler üzerinde yaptığı dil ve gramer tahlilleridir. Bu sebeple kendisine “sâhibü’l-i‘râb” lakabı verilmiştir. Kur’an’ın i‘rabına dair eseri benzerleri arasında en meşhur olanıdır. Gramerde Bağdat seçmeci ekolünün önemli temsilcileri Ebû Ali el-Fârisî ile öğrencisi İbn Cinnî’nin eserlerine şerhler yazması ve Ebû Ali el-Fârisî’nin görüşlerine çokça yer vermesi Bağdat mektebini benimsediği görüntüsü vermişse de daha çok Basra mektebinin görüşlerini yansıtması, yer yer Kûfe ekolünün görüşlerine eleştiriler yöneltmesi sebebiyle Basra mektebi çizgisinde bir gramer âlimi olduğu kabul edilir.

Eserleri. A) Telifleri. Kur’an ve Hadis. 1. İʿrâbü’l-Ḳurʾân (İmlâʾü mâ menne bihi’r-raḥmân min vücûhi’l-iʿrâb ve’l-ḳırâʾât fî cemîʿi’l-Ḳurʾân, et-Tibyân fî iʿrâbi’l-Ḳurʾân). Sûre ve âyet sırasına göre âyetlerin i‘rab ve kıraat şekillerinin açıklandığı bir eserdir (Tahran 1859-1860; Bulak 1303; Delhi 1899; Leknev 1289; I-II, Kahire 1888, 1303, 1306, 1321, 1922, 1936; nşr. İbrâhim Atve İvaz, I-II, Kahire 1380/1961, 1389/1969; nşr. Ali M. el-Bicâvî, I-II, Kahire 1972; Kahire 1976; I-II, Beyrut 1979, 1407/1987; nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn, Beyrut 1986; ayrıca Tefsîrü’l-Celâleyn ile birlikte pek çok defa basılmıştır).

2. İʿrâbü’l-ḳırâʾâti’ş-şevâẕ (nşr. Muhammed Seyyid Ahmed Azzûz, Beyrut 1417/1996; nşr. Abdülhamîd Seyyid M. Abdülhamîd, I-II, Kahire 1424/2003).

3. ʿAdedü’l-ây (ʿAdedü âyi’l-Ḳurʾân). Kur’an’ın sûre, âyet, kelime ve harf sayısıyla ilgilidir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 632; İbrâhim Efendi, nr. 63).

4. İʿrâbü’l-ḥadîs̱i’n-nebevî. İ‘rabı güç bazı hadislerin gramer tahlillerine dair olup İbnü’l-Cevzî’nin Câmiʿu’l-mesânîd’i esas alınarak hazırlanmıştır (nşr. Abdülilâh Nebhân, Dımaşk 1397/1977, 1407/1986; nşr. Hasan Mûsâ eş-Şâir, Cidde 1408/1987).

5. İʿrâbü mâ yüşkilü min elfâẓi’l-ḥadîs̱i’n-nebevî (nşr. Abdülhamîd Hindâvî, Kahire 1420/1999).

6. İtḥâfü’l-ḥas̱îs̱ bi-iʿrâbi mâ yüşkilü min elfâẓi’l-ḥadîs̱ (nşr. Muhammed İbrâhim Selîm, Kahire 1410/1990; nşr. Vahîd Abdüsselâm Bâlî – M. Zekî Abdüddâim, Dimyat 1418/1998).

Nahiv ve Lugat. 1. el-Lübâb fî ʿileli’l-binâʾi ve’l-iʿrâb (nşr. Gāzî Muhtâr Tuleymât – Abdülilâh Nebhân, I-II, Dımaşk 1416/1995; nşr. Halîl Bünyân Hassûn, Bağdat 1985).

2. et-Telḳīn fi’n-naḥv (Leiden Akademi Ktp., nr. 177). Eseri müellifin kendisi, Yûsuf b. Câmî, İsmâil b. Muhammed el-Gırnâtî ve İsmâil b. İbrâhim el-Kinânî şerhetmiştir.

3. et-Tebyîn ʿan meẕâhibi’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. Kemâleddin el-Enbârî’nin el-İnṣâf fî mesâʾili’l-ḫilâf’ından ihtisar edilen eser seksen beş bölümdür (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn, Beyrut 1403/1983, 1406/1986).

4. el-Mesâʾilü’l-ḫilâfiyye (Mesâʾilü’l-ḫilâf) fi’n-naḥv. Bir önceki eserin ilk on beş bölümünden ibarettir (nşr. Muhammed Hayr el-Hulvânî, Halep 1961, 1969, 1971; Beyrut 1412/1992).

5. Mesâʾilü naḥv müfrede. Beş nahiv meselesini kapsar (nşr. Yâsîn M. es-Sevvâs, MMMA, XXVI [1982], s. 625-643).

6. el-Meşûfü’l-muʿlem fî tertîbi’l-Iṣlâḥ ʿalâ ḥurûfi’l-muʿcem. İbnü’s-Sikkît’in dil yanlışlarına dair Iṣlâḥu’l-manṭıḳ’ının bazı açıklamalarla birlikte alfabe sırasına göre yeni düzenlenmiş şeklidir (nşr. Yâsîn Muhammed Sevvâs, Mekke 1403/1983).

B) Şerhleri. 1. et-Tibyân fî şerḥi’d-Dîvân (Şerḥu Dîvâni’l-Mütenebbî). Gerek şerhin başında gerekse içinde şârihin hocası veya akranı olarak geçen kişilerle Ukberî arasında zaman bakımından uyuşmazlığın bulunması, Ukberî’nin hayatını Bağdat’ta geçirmesine rağmen mukaddimede Musul ve Mısır’da bazı hocalardan ders aldığına dair anekdotun yer alması gibi sebeplerle kitabın Ukberî’nin öğrencisi İbn Adlân’a veya başka bir müellife ait olabileceğine dair son zamanlarda bazı görüşler ileri sürülmüştür (bk. bibl.). Şerh Ukberî’ye nisbetle defalarca basılmıştır (Kalküta 1261-1263/1845-1846; Kahire 1283, 1302 [taşbaskı], 1315; I-II, Bulak 1287/1870; Kahire 1308/1890; nşr. Mustafa es-Sekkā v.dğr., I-IV, Kahire 1355-1357/1936-1938, 1962; nşr. Kemâl Dîb, I-IV, Kahire, ts. [Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye]).

2. Şerḥu mâ fi’l-Maḳāmâti’l-Ḥarîriyye mine’l-elfâẓi’l-luġaviyye. Değişik adlarla anılan eser el-Maḳāmât’ın özellikle garîb kelimeleri üzerine yapılmış kısa bir şerhtir (nşr. Ali Sâib Hassûn, Bağdat 1975; Necef 1977; nşr. Muhammed Receb Dîb, Beyrut 1412/1992).

3. el-Müttebaʿ fî şerḥi’l-Lümaʿ. İbn Cinnî’nin nahivle ilgili muhtasarının şerhidir (nşr. Abdülhamîd Hamed M. Mahmûd ez-Zevî, I-II, Bingazi 1994).

4. Şerḥu Lâmiyyeti’l-ʿArab. Câhiliye şairi Şenferâ’nın kasidesinin şerhidir (nşr. Muhammed Hayr el-Hulvânî, MMİİ, XXXIII/1 [Bağdat 1402/1982], s. 204-264; Beyrut 1983, 1984; nşr. Receb İbrâhim eş-Şehhât, Dirâsât ʿArabiyye [Kahire 1403/1982], s. 243-279; nşr. Muhammed Edîb Cümrân, İʿrâbü Lâmiyyeti’ş-Şenferâ adıyla, Beyrut 1404/1984). Ayrıca eserin beş şerhi bir arada Bulûġu’l-ereb fî şerḥi Lâmiyyeti’l-ʿArab adıyla basılmıştır (Kahire 1989).

5. Şerḥu Lâmiyyeti’l-ʿAcem. Tuğrâî’ye ait kasidenin şerhidir (nşr. Muhammed Ubeyd Abdülvâhid Gurmân, Beyrut 1404/1984).

6. Şerḥu’l-Îżâḥ ve’t-Tekmile. Ebû Ali el-Fârisî’nin nahve dair el-Îżâḥ’ı ile bunun tamamlayıcı cüzü sayılan et-Tekmile’sinin şerhidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 207; British Museum, nr. 640). Şerḥu’l-Îẓâḥ’ı Abdurrahman b. Abdullah el-Hamîdî doktora çalışması olarak tahkik etmiştir (1409, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, Riyad).

7. Şerḥu’l-Ḥamâse. Ebû Temmâm’ın el-Ḥamâsetü’l-kübrâ adlı antolojisinin şerhidir (Kahire Üniversitesi Ktp., nr. 22975; Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 934; Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Haraççıoğlu, Yazmalar, nr. 15).

8. İʿrâbü şiʿri’l-(ebyâti’l-)Ḥamâse. Yine Ebû Temmâm’a ait eserin i‘rab tahlilidir (Köprülü Ktp., nr. 307).

9. el-Muḥaṣṣal fî şerḥi (îżâḥi/ıṣlâḥi)’l-Mufaṣṣal. Zemahşerî’nin Arap gramerine dair eserinin şerhi olup el-Mufaḍḍal, el-Müsterşid gibi değişik adlarla anılmaktadır (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 292; Arberry, nr. 3128).

10. Şerḥu Ḫuṭabi İbn Nübâte el-Fâriḳī. İbn Nübâte el-Hatîb’in Dîvânü’l-ḫuṭab’ının şerhidir (Leiden Üniversitesi Ktp., nr. 1238; Paris Bibliothèque Nationale, nr. 1290; Hudâbahş [Hindistan], nr. 4209; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 5573).

11. Ḥâşiye ʿale’l-Keşşâf. Zemahşerî’nin tefsirine yazılan hâşiyedir (Medresetü’l-musallî, Tefsir, nr. 241; müellifin günümüze ulaşmayan kırk kadar eseriyle ona nisbet edilen diğer eserler için bk. Yahyâ Mîr Alem, el-ʿUkberî, s. 121-144).

BİBLİYOGRAFYA

Ukberî, el-Müttebaʿ fî şerḥi’l-Lümaʿ (nşr. Abdülhamîd Hamed M. Mahmûd ez-Zevî), Bingazi 1994, neşredenin girişi, s. 36-56.

İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 116-118.

Münzirî, et-Tekmile, IV, 378-380.

İbn Hallikân, Vefeyât, III, 100-102.

Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî, el-Müstefâd min ẕeyli Târîḫi Bağdâd (nşr. M. Mevlûd Halef), Beyrut 1406/1986, s. 265-267.

İbn Receb, eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile (nşr. M. Hâmid el-Fıkī), Kahire 1372/1953, II, 109-120.

A. J. Arberry, The Chester Beatty Library, A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1955, nr. 3128.

M. Fuâd Ahmed Aliyyüddin, Ebü’l-Beḳāʾ el-ʿUkberî ve es̱erühû fi’d-dirâsâti’n-naḥviyye (yüksek lisans tezi, 1972), Câmiatü’l-Kahire, tür.yer.

Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, III, 466-469.

Brockelmann, GAL (Ar.), II, 90, 158, 191, 274; V, 174-176, 225.

Abdülhamîd Seyyid Tılib, Ġarîbü’l-Ḳurʾân, ricâlühû ve menâhicühüm min İbn ʿAbbâs ilâ Ebî Ḥayyân, Küveyt 1986, s. 429-444.

Selami Bakırcı, IV. Abbasi Asrında Dil Çalışmaları: Lügat-Nahiv-Sarf (yüksek lisans tezi, 1993), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 80-83.

Yahyâ Mîr Alem, el-ʿUkberî, sîretühû ve muṣannefâtüh, Küveyt-Beyrut 1414/1993.

a.mlf., “et-Tenbîh ʿalâ evhâmi’l-bâḥis̱în fî ẕikrihim muṣannefâti’l-ʿUkberî”, MMLADm., LXXV/1 (1420/2000), s. 169-192.

Abdülâl Sâlim Mekrem, el-Ḳırâʾâtü’l-Ḳurʾâniyye ve es̱eruhâ fi’d-dirâsâti’n-naḥviyye, Beyrut 1417/1996, s. 276-279.

Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 189-190, 194, 366, 368, 632; II, 856, 869, 930; III, 1455, 1504, 1511, 1782, 1796, 2080.

Mustafa Cevâd, “Şerḥu Dîvâni’l-Mütenebbî li’bn ʿAdlân lâ li’l-ʿUkberî”, Fi’t-türâs̱i’l-ʿArabî, II, Bağdad 1975, s. 239-260.

Nusrettin Bolelli, “el-Ukberî’nin Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri”, MÜİFD, sy. 4 (1986), s. 401-413.

Gāzî Muhtâr Tuleymât, “Meẕhebü Ebi’l-Beḳāʾ el-ʿUkberî fi’n-naḥv”, Mecelletü Külliyyeti’d-dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-ʿArabiyye, III, Dübey 1991, s. 201-222.

a.mlf., “el-Lübâb fî ʿileli’l-binâʾ ve’l-iʿrâb li’l-ʿUkberî”, Âfâḳu’s̱-s̱eḳāfe ve’t-türâs̱, IV/16, Dübey 1417/1997, s. 99-103.

Cemîl Abdullah Uveyza, “Ebü’l-Beḳāʾ el-ʿUkberî ve cühûdühû fi’n-naḥv”, Ḥavliyyâtü Maʿhedi’l-âdâbi’ş-şarḳıyye, VII, Beyrut 1993-96, s. 409-416.

Alâeddin M. Ali Hameviyye, “el-Lübâb fî ʿileli’l-binâʾ ve’l-iʿrâb”, MMLAÜr., XXVII/65 (1424/2003), s. 173-234.

Muhammed Yalaoui, “al-ʿUkbarī”, EI² (İng.), X, 790-791.

Meryem Sâdıkī, “Ebü’l-Beḳāʾ ʿUkberî”, DMBİ, V, 216-219.