Kaynaklarda ʿUmdetü’l-aḥkâm min kelâmi ḫayri’l-enâm ʿaleyhiṣṣalâtü ve’s-selâm, el-ʿUmde fi’l-aḥkâm fî meʿâlimi’l-ḥelâl ve’l-ḥarâm ve el-ʿUmde fi’l-aḥkâm fî meʿâlimi’l-ḥelâl ve’l-ḥarâm ʿan ḫayri’l-enâm Muḥammed ʿaleyhiṣṣalâtü ve’s-selâm mimme’t-tefeḳa ʿaleyhi’ş-Şeyḫân gibi adlarla anılan eser kısaca ʿUmdetü’l-aḥkâm ve el-ʿUmde fi’l-aḥkâm isimleriyle bilinmektedir. Müttefekun aleyh olan 420 kadar ahkâm hadisini bir araya getiren bu eser, Cemmâîlî’nin çağdaşı İbnü’l-Harrât’ın (ö. 582/1186) el-Aḥkâmü’l-kübrâ, el-Aḥkâmü’l-vüsṭâ ve el-Aḥkâmü’ṣ-ṣuġrâ adlı eserleri bir yana bırakılırsa, ahkâm hadislerini derleyen ilk müstakil eser kabul edilebilir. ʿUmdetü’l-aḥkâm çok ilgi görmüş, ders halkalarında okunmuş, ezberlenmiş ve bir el kitabı haline gelmiştir (Bedreddin ez-Zerkeşî, s. 68). ʿUmdetü’l-aḥkâm, daha sonraki dönemlerde birçok âlimin ahkâm hadisleri konusuyla ilgilenmesine öncülük etmiş; Mecdüddin İbn Teymiyye el-Münteḳā min aḫbâri’l-Muṣṭafâ, Nevevî el-Ḫulâṣa fî eḥâdîs̱i’l-aḥkâm (Ḫulâṣatü’l-aḥkâm), İbn Dakīkul‘îd el-İlmâm bi-eḥâdîs̱i’l-aḥkâm, İbn Abdülhâdî el-Muḥarrer fi’l-ḥadîs̱ ve İbn Hacer el-Askalânî Bulûġu’l-merâm adlı eserlerini bu örnekten esinlenerek kaleme almışlardır.
ʿUmdetü’l-aḥkâm, Hanbelî fıkıh kitaplarındaki konu sıralaması esas alınarak Buhârî ve Müslim’de olduğu gibi kitap ve bab başlıklarına göre tasnif edilmiştir. Eserdeki hadisler için Buhârî’nin metinleri esas alınmış, Müslim’in rivayetlerinde herhangi bir eksiklik veya fazlalık varsa bunlara işaret edilmiş, hadis farklı bir ifade ile nakledilmişse bu da gösterilmiştir. Metinlerden sonra yer yer kelime açıklamaları yapılmış, gerektiğinde hadisteki şahısların kimlikleri belirtilmiştir. ʿUmdetü’l-aḥkâm’ın kitap sayısı bazı neşirlerde on beş ve on dokuz, bab sayısı altmış üç, altmış dört ve altmış sekiz diye gösterilmiştir. Bu farklılığın sebebi bazan kitap başlıklarının bab, bab başlıklarının kitap olarak kaydedilmesidir. Eserin neşirleri farklı nüshalara dayandığı için hadis sayısı 407, 410, 420, 427, 448, 459 ve 501 şeklinde değişmektedir. Bunun asıl sebebi, Cemmâîlî’nin eserini şerheden âlimlerden bir kısmının Buhârî ve Müslim’in el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’lerinde bulunup müttefekun aleyh olmayan hadisleri de esere ilâve etmiş olmasıdır. Eseri on beş yazma nüshaya dayanarak yayına hazırlayan Mustafa Abdülkādir Atâ’nın hadis sayısını 420 olarak tesbit etmesi doğruya en yakın belirleme olarak görülmektedir.
Günümüze pek çok nüshası ulaşan eser el-ʿUmde fi’l-aḥkâm fî meʿâlimi’l-ḥelâl ve’l-ḥarâm (Delhi 1895; Kahire 1342; nşr. Ahmed Muhammed Şâkir, Kahire 1373, 1407/1986; nşr. Muhibbüddin el-Hatîb, baskı yeri yok, 1376; nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 1406/1986) ve ʿUmdetü’l-aḥkâm min kelâmi ḫayri’l-enâm (Kahire, ts.; Riyad 1385/1965; Riyad, ts.; nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkī, Kahire, ts.; Medine 1395; Cidde 1406/1985; nşr. Mahmûd el-Arnaûd – Şuayb el-Arnaûd, Dımaşk-Beyrut 1408/1987) adıyla birçok defa neşredilmiş ve ʿUmdetü’l-aḥkâm ismiyle Türkçe’ye çevrilmiştir (trc. Mehmet Yılmaz – Ayhan Kalaycı, İstanbul 1985). Müellifin vefatından kısa bir süre sonra meşhur olan kitap, farklı mezheplere mensup birçok âlim tarafından kendi mezheplerinin esaslarına göre şerhedilmiş, ayrıca eser ve şerhleri üzerine pek çok hâşiye ve ta‘lik yazılmıştır. Şerhler arasında en çok bilinenleri İbn Dakīkul‘îd’in İḥkâmü’l-aḥkâm şerḥu ʿUmdeti’l-aḥkâm (Delhi 1313/1895; Kahire 1342; nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkī – Ahmed Muhammed Şâkir, Kahire 1372; nşr. Ahmed Muhammed Şâkir, I-II, Beyrut 1374/1955, Beyrut 1407/1987, Kahire 1418/1997; nşr. Tâhâ Sa‘d – Mustafa el-Hevvârî, I-II, Kahire 1396/1976; nşr. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî, I-IV, Kahire 1410/1990); Alâeddin Ali b. Dâvûd İbnü’l-Attâr eş-Şâfiî’nin el-ʿUdde fî şerḥi’l-ʿUmde fî eḥâdîs̱i’l-aḥkâm (nşr. Nazzâm Muhammed Sâlih Ya‘kūbî, I-III, Beyrut 1427/2006); Fâkihânî’nin Riyâżü’l-efhâm fî şerḥi ʿUmdeti’l-aḥkâm (nşr. Şerîfe el-Ömerî, Beyrut 1430/2009; nşr. Nûreddin Tâlib, Küveyt 1431/2010); Bedreddin ez-Zerkeşî’nin en-Nüket ʿale’l-ʿUmde fi’l-aḥkâm (nşr. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî, Riyad 1428/2007); İbnü’l-Mülakkın’ın el-İʿlâm bi-fevâʾidi ʿUmdeti’l-aḥkâm (nşr. Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed el-Müşeykıh, I-X, Riyad 1417-1421/1997-2000); Şemseddin es-Seffârînî’nin Keşfü’l-lis̱âm şerḥu ʿUmdeti’l-aḥkâm (nşr. Nûreddin Tâlib, I-VII, Küveyt 1428/2007); Abdülkādir Bedrân’ın Mevridü’l-efhâm min selsebîli ʿUmdeti’l-aḥkâm; Abdurrahman b. Nâsır es-Sa‘dî’nin Şerḥu ʿUmdeti’l-aḥkâm (nşr. Enes b. Abdurrahman b. Abdullah el-Akīl, I-III, Küveyt 1431/2010); Abdullah b. Abdurrahman b. Sâlih Âlü Bessâm’ın Teysîrü’l-ʿallâm şerḥu ʿUmdeti’l-aḥkâm (I-II, Kahire 1380, 1381; Mekke 1393, 1404/1984, 1405/1985; Beyrut 1398/1978; I-III, Cidde 1407/1987) ve Ḫulâṣatü’l-kelâm ʿalâ ʿUmdeti’l-aḥkâm (Kahire 1382/1962); Hasan Süleyman en-Nûrî – Alevî b. Abbas el-Mâlikî’nin Neylü’l-merâm şerḥu ʿUmdeti’l-aḥkâm (Mekke 1381, 1390); Ahmed b. Yahyâ en-Necmî’nin Teʾsîsü’l-aḥkâm ʿalâ mâ saḥḥa ʿan ḫayri’l-enâm bi-şerḥi eḥâdîs̱i ʿUmdeti’l-aḥkâm (Câzân 1400); Muhammed b. Sâlih b. Useymîn’in Tenbîhü’l-efhâm şerḥu ʿUmdeti’l-aḥkâm (Dübey 1426/2005); Faysal b. Abdülazîz Âlü Mübârek’in Ḫulâṣatü’l-kelâm şerḥ ʿalâ ʿUmdeti’l-aḥkâm (Kahire 1369, Riyad 1379, 1422/2001); Ebû Üsâme Süleym b. Îd el-Hilâlî’nin Zübdetü’l-efhâm bi-fevâʾidi ʿUmdeti’l-aḥkâm (I-II, Beyrut 2007) ve İsmâil b. Muhammed el-Ensârî’nin el-İlmâm bi-şerḥi ʿUmdeti’l-aḥkâm (Riyad 1400/1980) adlı eserleridir. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî ʿUmdetü’l-aḥkâm üzerine yazılmış kırk beş şerh, hâşiye ve ta‘lik tesbit etmiştir (Bedreddin ez-Zerkeşî, neşredenin girişi, s. 59-63).
İbnü’n-Nakkāş’ın İḥkâmü’l-aḥkâmi’ṣ-ṣâdire min beyni şefeteyyi seyyidi’l-enâm adlı eseri (nşr. Rif‘at Fevzî Abdülmuttalib, Kahire 1409/1989) ʿUmdetü’l-aḥkâm’ın tekmilesi mahiyetinde olup Bedevî Abdüssamed Tâhir İḥkâmü’l-aḥkâm’ı yüksek lisans tezi olarak tahkik etmiştir (1406/1986, Câmiatü Ümmi’l-kurâ, Mekke). İbnü’n-Nakkāş ayrıca ʿUmdetü’l-aḥkâm üzerine sekiz ciltlik bir şerh yazdığını belirtmektedir (Safedî, III, 98). İbn Merzûk el-Hatîb’in Teysîrü’l-merâm fî şerḥi ʿUmdeti’l-aḥkâm’ı İbn Dakīkul‘îd ve Fâkihânî’nin şerhlerinin bazı ilâvelerle birleştirilmesinden ibarettir (yazma nüshaları için bk. Brockelmann, I, 438). Emîr es-San‘ânî, İbn Dakīkul‘îd’in İḥkâmü’l-aḥkâm’ına dair el-ʿUdde ʿalâ Şerḥi’l-ʿUmde (Kahire 1960) ve el-ʿUdde ḥâşiye ʿalâ İḥkâmi’l-aḥkâm (nşr. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî, I-IV, Kahire 1410/1990) adıyla iki hâşiye yazmıştır. İbn Hacer el-Askalânî’nin en-Nüket ʿalâ şerḥi’l-ʿUmde isimli kitabı, İbnü’l-Mülakkın’ın kaleme aldığı şerh üzerine bazı notlar ihtiva etmekte olup tamamlanmamıştır. Kâtib Çelebi’nin ʿUddetü’l-efhâm fî şerḥi ʿUmdeti’l-aḥkâm adıyla zikredip Ebû Bekir eş-Şâşî’ye ait el-ʿUmde fî fürûʿi’ş-Şâfiʿiyye adlı eserin şerhi olduğunu söylediği kitabın da (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1169-1170) Cemmâîlî’nin ʿUmdetü’l-aḥkâm’ının Ali b. Muhammed el-Hâzin tarafından yapılan şerhi olduğu belirtilmektedir (DİA, XVII, 126).
ʿUmdetü’l-aḥkâm’ın ricâli hakkında da çalışmalar yapılmıştır. Bu konuda Abdülkādir b. Muhammed es-Sa‘bî Ricâlü ʿUmdeti’l-aḥkâm (Medine Ârif Hikmet Ktp., Usûlü’l-hadîs, nr. 35), Cemâleddin Abdullah ez-Zevlî Ricâlü’l-ʿUmde, Ebû İshak İbrâhim b. Mûsâ el-Ebnâsî el-ʿUdde ʿalâ ricâli’l-ʿUmde (Rabat, nr. 3175), İbnü’l-Mülakkın el-ʿUdde fî maʿrifeti ricâli’l-ʿUmde, Muhammed b. Abdüddâim el-Birmâvî Ricâlü’l-ʿUmde ve Alevî b. Abbas el-Mâlikî İtḥâfü’ṭ-ṭullâb li-terâcimi men ẕükire fi’l-ʿUmde mine’r-ruvâti ve’l-aṣḥâb adıyla birer eser kaleme almıştır. İbn Hacer el-Askalânî, Tesmiyetü men ʿurife mimmen übhime fi’l-ʿUmde adlı kitabında bu eserdeki hadislerde geçen müphem şahısların kimliğini tesbit etmiş (Mektebetü’l-Ezher, Mecmûa, nr. 109, vr. 113-128), Ebû Yâsir Muhammed b. Ammâr el-Mâlikî el-İḥkâm fî şerḥi ġarîbi ʿUmdeti’l-aḥkâm’ında eserde yer alan garîb lafızları açıklamış, Bedreddin İbn Ferhûn, el-ʿUdde fî iʿrâbi’l-ʿUmde’sinde (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 395; İskenderiye el-Mektebetü’l-belediyye, Hadis, nr. 4) kitabı i‘rab açısından incelemiştir (Bedreddin ez-Zerkeşî, neşredenin girişi, s. 9-10, 63-64).
BİBLİYOGRAFYA
Cemmâîlî, el-ʿUmde fi’l-aḥkâm fî meʿâlimi’l-ḥelâl ve’l-ḥarâm (nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ), Beyrut 1406/1986.
İbn Dakīkul‘îd, İḥkâmü’l-aḥkâm şerḥu ʿUmdeti’l-aḥkâm (nşr. Ahmed M. Şâkir), Kahire 1418/1997, neşredenin girişi, s. 3-9.
Safedî, Aʿyânü’l-ʿaṣr (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1410/1990, III, 98.
Bedreddin ez-Zerkeşî, en-Nüket ʿale’l-ʿUmde fi’l-aḥkâm (nşr. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî), Riyad 1428/2007, s. 67-69; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 5-11, 59-64.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1164-1165, 1169-1170.
Brockelmann, GAL, I, 438.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), IV, 37.
Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, II, 1223-1227.
Ali Eroğlu, “Hâzin, Ali b. Muhammed”, a.e., XVII, 126.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 42. cildinde, 147-148 numaralı sayfalarda yer almıştır.