ÜSKÜDÂRÎ, İsâmüddin

Adı Mustafa, künyesi Ebü’l-İsmet olup İsâmüddin lakabıyla tanınır. Nisbesinden Üsküdarlı olduğu anlaşılmaktadır. Babasının adı Abdullah, dedesinin adı Sâlim’dir. Dinî ve edebî ilimleri tahsil ettikten sonra imtihanla ilmiye sınıfına girdi (1167/1754). Üsküdar (1192/1778) ve Edirne’de (1201/1787) müderrislik görevinde bulundu. Kadılık yaptığı da kaydedilir. Nakşibendiyye tarikatına girerek Kâşgarlı Abdullah Nidâî’den hilâfet alan İsâmüddin Mustafa Efendi Üsküdar’da vefat etti. Vefatına dair farklı tarihler zikredilmekteyse de Sicill-i Osmânî’de (III, 471) “evâil-i Selîmiyye”de (III. Selim’in tahta çıkışının ilk zamanlarında) ifadesine yer verilmesi ölümünün 1203 (1789) yılında olduğunu (Osmanlı Müellifleri, I, 369) doğrulamaktadır. Üsküdârî’nin Ebü’l-Hüdâ Mehmed İsmet ve Ebü’l-Bekā-yı Ma‘sûm adlı iki oğlu müderris idiler.

Eserleri. Türkçe. 1. Şerhu ebyâti’t-Telhîs ve’l-Muhtasar. Müellifin bu eserine et-Tensîsu’l-muntazar fî şerhi ebyâti’t-Telhîs ve’l-Muhtasar adını verdiğini belirtmektedir. Ayrıca Şerhu ebyâti Muhtasari’l-meânî olarak da bilinir. Ebû Ya‘kūb es-Sekkâkî’nin Miftâḥu’l-ʿulûm’unun belâgata dair üçüncü bölümüne Hatîb el-Kazvînî’nin yazdığı Telḫîṣü’l-Miftâḥ adlı ihtisarı ile, Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin Muḫtaṣarü’l-meʿânî adıyla bu ihtisara yazdığı kısa şerhte yer alan şâhid beyitlerin açıklamasına dairdir (İstanbul 1268, 1304, 1308). 2. Şerh-i Arûz-i Endelüsî. Ebü’l-Ceyş el-Endelüsî el-Ensârî tarafından el-Muḫtaṣar fî ʿilmi’l-ʿarûẓ adıyla yazılan eserin Muhsin-i Kayserî şerhine dayanılarak yapılmış Türkçe tercümesi ve şerhidir (İstanbul 1261, 1270, 1276, 1286, 1308). 3. Gülşen-i Şâhidî alâ Tuhfe-i Şâhidî. İbrâhim Şâhidî’nin Mes̱nevî için hazırladığı Tuḥfe-i Şâhidî adlı Farsça-Türkçe manzum sözlüğün şerhidir (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 960). 4. Şerh-i Beyt-i Hüsrev-i Dihlevî (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3497, vr. 111-112). 5. Şerh-i Kasîdetü’l-Münferice. İbnü’n-Nahvî’ye ait eserin şerhidir (Süleymaniye Ktp., H. Hüsnü Paşa, nr. 764; İbrâhim Efendi, nr. 613; TBMM Ktp., nr. 469, vr. 65^b-139^b). 6. eş-Şa‘şaatü’l-kameriyye fî şerhi’l-Kasîdeti’l-Mudariyye (Şerh-i Kasîde-i Mudariyye). Muhammed b. Saîd el-Bûsîrî tarafından yazılan, Hz. Peygamber’e salâtüselâm okumanın faziletine dair otuz dokuz beyitlik el-Ḳaṣîdetü’l-muḍariyye fi’ṣ-ṣalâti ʿalâ ḫayri’l-beriyye’nin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Yahyâ Tevfik, nr. 1616). 7. Şerh-i Bânet Süâd. Kâ‘b b. Züheyr’in Hz. Peygamber’e sunduğu meşhur kasidesinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2758, vr. 1-28; Yahyâ Tevfik, nr. 1614, 59 varak). 8. Terceme-i Risâle-i Hakkıyye li-ʿAbdillâh el-Kaşgarî. Eserin adındaki “Risâle-i Ḥaḳḳıyye” ifadesi, Bâğçe-i Safâ-endûz’da (Esad Mehmed Efendi, s. 203) “Risâletü’l-Ḥâffîn” şeklinde kaydedilmişse de doğrusu Risâle-i Hakkıyye’dir (bk. Abdullah Nidâî-yi Kâşgârî, s. 25-26). 9. Şerh-i Kasîdetü’t-Tâiyye li-Abdilkādir el-Geylânî (İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, Yazma, nr. 285, vr. 4-19; Süleymaniye Ktp., Tâhir Ağa Tekkesi, nr. 467, vr. 3-10). 10. Terceme-i Şerh-i Nevâbiġu’l-kelim. Zemahşerî’nin Nevâbiġu’l-kelim adlı eserinin Sa‘deddin et-Teftâzânî tarafından yapılan şerhinin tercümesidir (İA, XIII, 513). 11. et-Tuhfetü’d-Dâriyye fî şerhi’l-Kasîdeti’l-Ensâriyye (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2758, vr. 29-33; 1171 [1758]). 12. Terceme-i Mefâtîhu’d-Deriyye. Bursalı Mehmed Tâhir, eserin Arapça olup Farsça dil bilgisi kurallarını içerdiğini, müellifinin de Ebû Bekir Sivâsîzâde Mustafa Efendi olduğuna dair bir not düşmüştür. 13. Müretteb Müfredât-ı Sipâhî. Tıbba dairdir (Süleymaniye Ktp., nr. 710, vr. 191-238). 14. Şerhu’l-Kasîdeti’t-Tantarâniyye. Tantarânî’nin Selçuklu Veziri Nizâmülmülk için yazdığı methiyenin şerhidir. 15. Şerh-i Miftâhu’l-Verîd. 16. Tercemetü’r-Risâleti’l-Mehdiyye. 17. Aksa’l-mefâd fî tercemeti’ş-şerhayn ve künhü’l-murâd fî beyâni Bânet Süâd. 18. Mîzânü’l-acem.

Arapça: Şerḥu’l-Ḳaṣîdeti’d-Dimyâṭıyye, Zâdü’l-ʿibâd fî şerḥi Ḳaṣîdeti’l-Bûṣîriyye el-müsemmâ bi Ẕuḫri’l-meʿâd (-ʿibâd) ʿalâ (fî) vezni Bânet Süʾâd (Muhammed b. Saîd el-Bûsîrî tarafından Kâ‘b b. Züheyr’in Lâmiyye’sine nazîre olarak yazılmış 204 beyitten meydana gelen eserin şerhidir), Şerḥu’t-Taṣrîf, Taʿliḳā ʿalâ târîḫi ʿAfîf Efendi (Arap edebiyatı hakkındadır, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2758, vr. 34-39), Ḥâşiye ʿalâ Ḥâşiyeti’s-Seyyid ʿalâ şerḥi’l-Ḳuṭb ʿale’ş-Şemsiyye (mantık konusundadır, İstanbul 1259).

BİBLİYOGRAFYA :

İsâmüddin Üsküdârî, Şerhu ebyâti’t-Telhîs ve’l-Muhtasar (et-Tensîsu’l-muntazar fî şerhi ebyâti’t-Telhîs ve’l-Muhtasar), İstanbul 1268, s. 3; İbrâhim Şâhidî, Tuhfe-i Şâhidî (haz. Ahmet Hilmi İmamoğlu), Muğla 2005, s. 57; Abdullah Nidâî-yi Kâşgârî ve Hakkıyye Risâlesi (haz. Güler Nuhoğlu), İstanbul 2004, s. 24-26; Esad Mehmed Efendi ve Bağçe-i Safâ-endûz’u (haz. Rıza Oğraş), Burdur 2001, s. 203-204; Sicill-i Osmânî, III, 471; Osmanlı Müellifleri, I, 369-370; Nuri Yüce, “Zemahşerî”, İA, XIII, 513; Mahmut Kaya, “Bûsîrî, Muhammed b. Saîd”, DİA, VI, 469; Mücteba İlgürel, “Hâkim Mehmed Efendi”, a.e., XV, 189-190; Kenan Demirayak, “Kasîdetü’l-bürde”, a.e., XXIV, 566-568; Recep Cici, “Muhsin-i Kayserî”, a.e., XXXI, 48; Mustafa Çıpan, “Şâhidî, İbrâhim”, a.e., XXXVIII, 274; Ömür Ceylan, “Şerh”, a.e., XXXVIII, 566-567; İsmail Durmuş, “et-Tantarâniyye”, a.e., XXXIX, 577; Şükrü Özen, “Teftâzânî”, a.e., XL, 307.