Müellif uzun yıllar içinde derlediği dil, edebiyat, muhâdarât, tarih ve genel kültürle ilgili malzemeyi 266 (879) yılından az önce gözden geçirmiş, malzemenin bir kısmını müstakil eserlerde toplamış, geri kalanıyla da bu hacimli kitabını yazmıştır. Müstakil eserleri Kitâbü’l-Eşribe, Kitâbü’l-Maʿârif, Kitâbü’ş-Şiʿr (ve’ş-şuʿarâʾ), Kitâbü Teʾvîli (Taʿbîri)’r-rüʾyâ’dır. ʿUyûnü’l-aḫbâr bir mukaddimeyle on bölümden (kitab) meydana gelmektedir. Mukaddimede eserin amacı, yazılış sebebi, tasnif tarzı, bölümlerin içeriği anlatıldıktan sonra fihristine yer verilmiştir. Bu nitelikleriyle eser modern zamanların telif yöntemini hatırlatan kadim örneklerden biridir. Mukaddimede ayrıca eserin düzgün konuşup yazabilmek için gerekli edebiyat ve kültür malzemesini kapsadığı, gerek seçkin ve aydın kesimin gerek yönetici sınıfın gerekse halkın edebî ihtiyacını karşılayacak bir kültür hazinesi şeklinde düzenlendiği belirtilmektedir. Bablar halinde tasnif edilen ʿUyûnü’l-aḫbâr’da aranan konuya kolayca ulaşılabilmesi için her bab altında ilgili malzeme özet halinde verilmiş; ulemâ, hükemâ, üdebâ, bülegā ve şuarâ sözlerinden, hükümdarların hayatından ve önceki neslin eserlerinden en güzel örnekler seçilerek bir araya getirilmiştir. Eserini her damak zevkine hitap eden bir sofraya benzeten İbn Kuteybe dünya ve âhiret hayatına, günlük hayatın birçok yönüne dair bilgilere, ciddi, şaka, latife, mizah, zühde, takvâya, hatta cinsî hayatla ilgili fıkralara kadar değişik konulara yer verdiğini belirtmektedir. Selefi-sâlihînin âdeti üzere hayatın tabii akışı içindeki bu konulara temas edilmesinin ahlâksızlık ve günah olmadığını, asıl günahın namusu kirletmek, yalan söylemek, yalancı şahitlik yapmak, gıybet etmek gibi tutum ve davranışlar olduğunu, esasen okuyucuyu dinlendirmek maksadıyla bu tür fıkraların “çorbada tuz” kabilinden kaydedildiğini açıklamaktadır. Müellif az miktarda değersiz haber ve şiirlere yer verilmesini güzelin kadrinin çirkinle mukayese edilmesiyle bilinebileceği gerekçesine bağlamaktadır. Bu arada dili bozuk bazı avamî nüktelerin düzeltilmeden naklinin fıkra ruhuna ve zarafete daha uygun düştüğü ifade edilmiştir. Kitap bazı konuların tam işlenmediği izlenimi verse de bu durum, dalgınlık sonucu değil eserin bütününde benzeri konuların birkaç yerde geçmesiyle izah edilmiştir (ʿUyûnü’l-aḫbâr, müellifin mukaddimesi, I, ṭ-ʿa). Her bölümde ilgili haber, hikmetli söz, fıkra ve şiirler sırasıyla zikredilmiş, bazı haberler muttasıl senedle kaydedilmiş, “Bir Hint kitabında okudum ki …” şeklinde iktibaslara yer verilmiştir. Eserde başta İbnü’l-Mukaffa‘ın kitapları olmak üzere Asmaî, Medâinî, Câhiz, Ebû Hâtim es-Sicistânî gibi âlimlerin eserleriyle adı geçen yabancı kültürlere ait bazı kaynaklardan faydalanılmıştır.
Bölümlerin içeriği şöylece özetlenebilir: 1. Kitâbü’s-Sulṭân. Hükümdarlarda aranan özellikler, maiyetlerinde bulunanların uymaları gereken âdâb; vali, kadı, hâcib, kâtip seçimi ve tayininde dikkat edilecek hususlar vb. konulara dair haber, şiir ve fıkralar. 2. Kitâbü’l-Ḥarb ve’l-fürûsiyye. Savaş âdâbı ve taktikleri, silâhlar, ordu, asker ve gazilerle sefere gidenlere emir ve tavsiyeler, yiğitlere ve korkaklara dair haber, şiir ve fıkralar. 3. Kitâbü’s-Süʾdüd. Seyyidlik alâmetleri, eşraf ve seyyidlerde aranan faziletlerle onlarda bulunmaması gereken kötü huylar, onlarla aynı mecliste bulunma, elbise, güzel koku, mizah vb. konulara dair haber, şiir ve fıkralar. 4. Kitâbü’ṭ-Ṭabâiʿ ve’l-aḫlâḳ. Haset, gıybet, koğuculuk, yalancılık, cimrilik, ahmaklık gibi huylarla hayvanların tabiatına dair haber, şiir ve fıkralar. 5. Kitâbü’l-ʿİlm ve’l-beyân. İlim, âlimler, öğrenciler, kitaplar, ezberleme, Kur’an ve din üzerinde konuşma, eğitimcilerin öğütleri, beyân, belâgat, konuşma ve cevapta letâfet ve hüsn-i ta‘rîz, hutbe, makāme vb. hususlara dair haber, şiir ve fıkralar. 6. Kitâbü’z-Zühd. Zâhidlerin özellikleri, zühde dair sözleri, dua, münâcât, ağlama, zikr-i dünyâ, teheccüd, ölüm, yaşlılık, sabır, yakīn, şükür, tutumluluk, kanaat, rıza, zâhidlerin halife ve hükümdarlar nezdindeki mevkileri, öğütleri gibi konularda haber, şiir ve fıkralar. 7. Kitâbü’l-İḫvân. Dost kazanmaya teşvik, dost seçimi, dostun dosta karşı görevleri, dostlar arasında sevgi, ziyaretler, kucaklaşma, tokalaşma, veda, hediyeleşme, kutlama, hasta ziyareti, tâziye, kötü dostlar, akraba ve çocuklar, özür beyanı, serzeniş, dostlar arasında öfke, düşmanlık gibi konularda haber, şiir ve fıkralar. 8. Kitâbü’l-Ḥavâʾic. İhtiyacın gizlenmesi, sabır, gayret, hediye, rüşvet, ihtiyacı güzel sözle açıklama, ihtiyaç arzında güvenilen kimseler, ihtiyacı karşılama-reddetme, ihtiyaç karşılamaya teşvik, söz verme, sözünü tutma ve iffetli olmaya dair haber, şiir ve fıkralar. 9. Kitâbü’ṭ-Ṭaʿâm. Yemek çeşitleri, sofra âdâbı, oburlar, açlık, yemek daveti, yemek vermede cimriler, beden sağlığı, sağlığa yararlı gıda, perhiz ve ilâçlar, yemeklerin yarar ve zararları, Arap ve Acem tıbbı gibi konularla ilgili haber, şiir ve fıkralar. 10. Kitâbü’n-Nisâʾ. Kadınların yaratılışları ve ahlâkları, güzellik-çirkinlik, evlenmede tercih edilmesi gereken kadınlar, kız isteme ve evlilik âdâbı, kadınlarla muâşeret siyaseti, cinsel hayat ve doğum gibi konularda haber, şiir ve fıkralar.
ʿUyûnü’l-aḫbâr dil, edebiyat, tarih, âdet, gelenek vb. bakımından daha sonra yazılmış çeşitli eserlerin, özellikle edep ve muhâdarâta dair kitapların başlıca kaynaklarından biridir. Endülüslü İbn Abdürabbih el-ʿİḳdü’l-ferîd’inde ana ve alt bölümlerle içerik bakımından ʿUyûnü’l-aḫbâr’ı aynen taklit etmiş, bölümler altına bazı ilâvelerle eserini oluşturmuştur. ʿUyûnü’l-aḫbâr, Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin el-Eġānî’si, Müberred’in el-Kâmil’i, Ebû Hayyân et-Tevhîdî’nin el-Beṣâʾir ve’ẕ-ẕeḫâʾir’i, İzzeddin İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil’i gibi önemli eserlerin temel kaynaklarındandır. Köprülü Kütüphanesi’nde (nr. 1344) ve Petersburg’da (nr. 691) yazma nüshaları bulunan eserin ilk dört bölümünü Carl Brockelmann hazırlamış ve bölümler halinde yayımlamıştır (Kitāb as-Sulṭān, Weimar 1898; Berlin 1900; Kitāb al-Ḥarb, Strassburg 1903; Kitâb as-Suʾdud, Strassburg 1906; Kitāb aṭ-Ṭabāʾiʿ ve’l-aḫlâk, Strassburg 1908). Eserin tam neşri, Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’nin edebiyat kısmı tarafından Ahmed Zekî el-Adevî başkanlığında yapılmış (I, Kahire 1343/1925; II, 1346/1928; III, 1348/1930; IV, 1349/1930; I-IV, 1963), daha sonra Yûsuf Ali Tavîl eserin ilmî neşrini gerçekleştirmiştir (I-IV, Beyrut 1986). Eserden bazı kısımlar ve seçmeler ayrıca basılmıştır (Ahmed Abdülalîm el-Berdûnî, el-Muḫtâr min Kitâbi ʿUyûni’l-aḫbâr, Kahire 1960; Min Kitâbi ʿUyûni’l-aḫbar: el-Ḥarb ve’l-furûsiyye, Dımaşk 1977). Josef Horovitz kitaptan İngilizce’ye kısmen bir çeviri yapmış (IC, IV [1930], s. 171-198, 331-362, 487-530; V [1931], s. 1-27, 194-224), ancak bunu tamamlamaya ömrü yetmemiştir.
BİBLİYOGRAFYA
İbn Kuteybe, ʿUyûnü’l-aḫbâr, müellifin mukaddimesi, I, ṭ-ḳ; ayrıca bk. Ahmed Zekî el-Adevî’nin girişi, IV, 5-11; a.e. (Tavîl), neşredenin girişi, I, 3-9.
Brockelmann, GAL, I, 121.
Abdülcebbâr Abdurrahman, Zeḫâʾirü’t-türâs̱i’l-ʿArabiyyi’l-İslâmî, [baskı yeri yok] 1401/1981, I, 212.
W. Werkmeister, Quellenuntersuchungen zum Kitab al-‘Iqd al-Farid des Andalusiers Ibn Abdrabbih (246/860-328/940), Berlin 1983, s. 62-77.
el-Eb Tûtel el-Yesûî, “Kitâbü ʿUyûni’l-aḫbâr”, el-Meşriḳ, XXXII, Beyrut 1932, s. 458-463.
Hüseyin Varol, “İbn Kuteybe ve Eserleri”, EAÜİFD, IV (1986), s. 150.
İbrâhim el-Ebyârî, “ʿUyûnü’l-aḫbâr li’bn Ḳuteybe”, Tİ, II, 335-340.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 42. cildinde, 247-248 numaralı sayfalarda yer almıştır.