Vahap Aktaş. Safvetü’s-Safa’ya göre Anadolu’da Kızılbaş (Alevi) inancının teşekkülü ve Anadolu’da Kızılbaş (Alevi) iktidar münasebetleri (XIII. yüzyıl). Doktora tezi (2013)

Vahap Aktaş. Safvetü’s-Safa’ya göre Anadolu’da Kızılbaş (Alevi) inancının teşekkülü ve Anadolu’da Kızılbaş (Alevi) iktidar münasebetleri (XIII. yüzyıl). Doktora tezi. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013, IX+198 s.

Bu çalışmada, dönemin önemli Kızılbaş-Alevi yazılı kaynaklarından Safvet’ü-Safa’ya göre Anadolu Kızılbaş-Aleviliğinin teşekkülünün ve bu dönemdeki iktidarlar ile olan münasebetlerinin incelenmesi amaçlanmıştır. Bu araştırmada öncelikle, Safiyyüddin Erdebili’nin hayatı, Erdebil Tekkesi ve Erdebil Tekkesi’nin Anadolu Kızılbaşlığı (Alevi) üzerine etkisine işaret edilmektedir. Ayrıca sufi bir karakter taşıyan tekkenin daha sonraki süreçte Safevi devleti bünyesinde siyasallaştığı görülmektedir. Hem öğrencisi hem de dönemi iyi okuyan bir kişi olarak İbn-i Bezzaz’ın kaleme aldığı Safvet’ü-Safa, Safeviyye tarikatının ilk çıkış noktası ile daha sonraki dönem arasındaki farklılaşmayı göstermektedir. Anadolu Kızılbaşlığı (Alevi), Safiyüddin Erdebil’in tasavvuf anlayışı ve dini-tasavvufi akımlar, bu akımların temel dinamikleri üzerinde durulmaktadır. Bu dinamiklerin, Anadolu’daki hem ortodoksi hem de heterodoksi anlayışlarının şekillenmesinde oldukça belirleyici roller oynadıkları gösterilmeye çalışılmaktadır. Bu çalışmanın ilerleyen kısımlarında, Kızılbaş (Alevi) inancının temel altyapısını oluşturan Oğuz (Türkmen)’ların iktidarlar ile olan münasebetleri ve bunun bir sonucu olan Babailer İsyanı hakkında bilgi verilmektedir. Babailer İsyanı’nın sadece dini temelli olmadığı, aynı zamanda dönemin siyasi-iktisadi gelişmelerinin de bu isyanda etkili olduğu görülmektedir. XIII. yüzyılda Anadolu’da yaşayan Türkmen-Alevi dervişlerin (Dede Garkın, Hacı Bektaş, Sarı Saltuk ve Barak Baba) faaliyetleri ve bu dervişlerin dönemin iktidarları ile olan münasebetleri incelenmektedir. Türklerin İslam anlayışının şekillenmesinde, geçmişten günümüze kadar birçok dini ve tasavvufi akım etkili olmuştur. Belirli bir güce kavuşan bu sufi yapıların zamanla siyasi güçler üzerinde de etkili olmaya çalıştıkları görülmüştür. Safevi Devleti’nin temelini oluşturan Erdebil Tekkesi ve Safeviyye tarikatı da bu dönüşümü yaşayan tasavvufi yapılardan biri olarak göze çarpmaktadır. Safeviyye tarikatı, Anadolu’daki sünni iktidara karşı güç oluşturmak amacıyla Erdebil Tekkesini kullanıp, Anadolu’da şiilik propagandası yapmıştır. Bu çalışmanın başlıca kaynağı olan Safvet’ü-Safa, daha sonra Safevi devleti tarafından aslından uzaklaştırılarak, sünni karakterden, şii karaktere dönüştürülmüştür. Kızılbaş (Alevi) inancının temelleri, konunun ana kaynakları ışığında incelenerek ortaya konulmaya çalışılmıştır.

This study aims to investigate the formation of Anatolian Qizilbash- Alawism which is an important inscriptive Qizilbash-Alawite source of the period and its relations to the governments of the period according to Safvet’ü-Safa. In the first part of this study, the impact that the life story of Safiyuddin Erdebili and the foundation of Erdebil Order ad on Anatolian Qizilbashism (Alawism) were pointed out. Additionally, one can observe that the order that had Sufistic characteristics previously was politicized during the reign of the Safavid Empire. The Safyet’ü-Safa, which was indited by Ibn-ı Bezzaz who was an expert on the developments of the period in addition to being a student of Safiyuddin Erdebili, indicates the differentiation of the Safeviyye Order from its beginning to later periods. Anatolian Qizilbashism (Alawism), the Sufism views of Safiyuddin Erdebili and religious-sufistic movements, and the fundamental dynamics of these movements are highlighted. It is aimed to indicate that these dynamics had definitive roles in the formation of both orthodox and heterodox views. In the following parts of the study, information on the relations of Oghuzs (Turkmens) with governments and about the Babai Rebellion, which is a direct result of these relations, was provided. Therefore, it can be seen that the Babai Rebellion did not have only religious causes,rather the political and economical developments of the period played a part in the outbreak of this rebellion. The relations between Turkmen-Alawite dervishes of 13thcentury Anatolia such as Dede Garkin, Haji Bektash, Sari Saltuk and Barak Baba with the political authorities of the era were elicited. It has been revealed that many religious and Sufistic movements were influential in the constitution of the Islamic understanding of the Turks throughout the history. These Sufistic structures that achieved a certain amount of power tried to be authorative over political powers in time. The Erdebil Order, that form the base of the Safavid Government, and the Safaviyya Order strike us as examples of Sufistic structures that had undergone this differentiation. In order to be able to stand against the Sunni government in Anatolia, they used the Erdebil Order to propagandize for Shiism. Thus the Qizilbash-Alawite understanding that had been flourishing in Anatolia was used to provoke the people against government. Later on, works like Safvet’ü-Safa, which is the subject matter of this thesis, were digressed by Safavid Government and used as political propaganda material. By means of revealing the inscriptive sources on Qizilbash-Alawism objectively, the social and cultural dissolution can be prevented.