VÁMBÉRY, Arminius (1832-1913) Macar Türkologu.
Müellif: Turgut Akpınar
Adı Armin, Hermann ve soyadı Wamberger, Weinberger şekillerinde de yazılır. Almanya’nın Bamberg şehrinden Macaristan’a göç etmiş dar gelirli bir yahudi ailesinin çocuğu olarak Budapeşte’nin kuzeybatısındaki Dunaszerdahely’de doğdu. Malî sebeplerle tahsiline devam edemedi ve çeşitli işlerde çalışırken kendini yetiştirdi. Güçlü hâfızası ve dil öğrenmedeki üstün yeteneği sayesinde daha yirmi yaşına gelmeden on altı dil konuşup on ikisinde yazabildiği hâtıralarından öğrenilmektedir. Yirmi yaşında Türkçe’yi öğrenen Vámbéry, özellikle Macarca’nın menşeinin Fin-Ogur dilleri mi yoksa -kendi inandığı gibi- Tatarca mı (Türkçe) olduğu konusu üzerinde durdu. Daha sonra Jósef Budenz gibi bilginlerce Macarca’nın Fin-Ogur dillerinden geldiği tesbit edilmiş, ancak Vámbéry, tezini bırakmak zorunda kalmasına rağmen Macarlar’ın menşeini Türkler’in teşkil ettiğine dair görüşü sebebiyle “pantürkizmin babası” olarak tanınmıştır.
Vámbéry, bir ara Viyana’da görüştüğü J. F. von Hammer-Purgstall’ın tavsiyesiyle 1857’de İstanbul’a gitti ve Macar asıllı İsmâil Paşa’nın (Kmetty) aracılığıyla Hüseyin Dâim Paşa’nın köşküne yerleşerek çocuklarına Fransızca öğretmeye başladı. Paşanın kendisine verdiği Reşid Efendi adını kullandı. 1858’de İstanbul’da ilk defa küçük bir Almanca-Türkçe sözlük yayımladı. 1859’dan itibaren bir yandan Hariciye nâzırlarından Sâdık Rifat Paşa’nın çocuklarına ders verirken bir yandan da Nuruosmaniye Medresesi’ne devam ederek İslâm inancını öğrendi, Arapça ve Farsça’sını ilerletti. Bir süre Hariciye Nezâreti’nde tercümanlık yaptı. İstanbul’da kaldığı dört yıl içerisinde Orta Asya Türkleri’nin dilleri üzerindeki araştırmalarını sürdürdü ve Abuşka Lugatı’nın çevirisini tamamlayıp Macar İlimler Akademisi’ne gönderdi. 1861’de akademinin muhabir üyeliğine seçildi. 1863 Martında Macar İlimler Akademisi’nin sağladığı 1000 florinlik yardımla Orta Asya gezisine çıktı. İngiliz hükümeti için Ruslar’ın aleyhine casusluk faaliyetinde bulunduğu bu gezide önce Tahran’a uğradı; orada hacdan gelen bir Türk kafilesine katılıp Hîve, Buhara, Semerkant ve Herat’ı ziyaret etti. Geniş dil ve din bilgisiyle çok inandırıcı olduğu derviş kılığında yaptığı seyahatini başarıyla tamamlayıp aynı yılın kasımında geri döndü. Tahran’dan geçerken İran şahı tarafından iyi karşılandı ve bir nişanla ödüllendirildi. Oradan Londra’ya gitti ve Royal Geographical Society’de seyahatini anlatarak büyük ilgi topladı ve İngiliz basınında yer alan yazılarıyla gündemde kalmaya devam etti.
1865’ten itibaren Budapeşte Üniversitesi’nde konferansçı sıfatıyla görevlendirilen Vámbéry 1870’te yeni kurulan dünyanın ilk Türkoloji kürsüsüne profesör tayin edildi ve burada otuz beş yıl çalıştıktan sonra 1905’te emekliye ayrıldı. Tanınmış öğrencileri arasında Julius Germanus, Ignaz Goldziher, Ignácz Kúnos, Bernat Munkacsi anılabilir. 15 Eylül 1913 tarihinde ölen Vámbéry uzun süren meslek hayatında otuz sekiz kitap yazmış ve Türkoloji’nin en popüler temsilcisi sayılmıştır; özellikle İngiltere’de birçok makalesi yayımlanmıştır. Eserlerinin çoğunlukla Almanca, bazan da altı dilde birden neşredildiği görülmektedir. Önemli bir kısmı Türkler ve Türkçe’nin lehçeleri üzerine kaleme alınmış olan çalışmaları V. V. Barthold gibi ilim adamları tarafından küçümsenmişse de O. A. Soukhareva gibi bazılarının takdirini kazanmıştır. T. Zarcone, “Onun derviş kılığında yaşadığı dolaysız İslâm deneyimiyle yaptığı işe bugün hiç şüphesiz katılımcı antropoloji adı verilirdi” demektedir. Türkler’i çok seven Vámbéry’nin bu sevgisi, Türkiye’de paşa konaklarında yıllarca misafir kalması ve özellikle II. Abdülhamid’e danışmanlık yaparak büyük bir servet kazanmasıyla da ilişkilidir. Nitekim Tunalı Hilmi’ye Türkler’in sayesinde ilim, şöhret ve servet sahibi olduğunu söylediği bilinmektedir.
Eserleri: Deutsch-Türkisches Wörterbuch (İstanbul 1858); Abuska: Csagatajtörök szogyüjtemény (1862); Travels in Central Asia (London 1864); Meine Wanderungen und Abenteuer in Persien (Pest 1867); Čagataische Sprachstudien (Leipzig 1867); Uigurische Sprach monumente und das Kutadku Bilik (1870); Geschichte Bucharas oder Transoxaniens (I-II, Stuttgart 1872); History of Bokkara (London 1873; Ar. trc. Ahmed Mahmûd es-Sâdâtî, Kahire 1965, Yahyâ el-Haşşâb’ın önsözüyle); Central-Asia and Anglo-Russian Frontier Question (London 1874); Der Islam im 19. Jahrhundert (Leipzig 1875); Etymologisches Wörterbuch der turko-tatarischen Sprachen (Leipzig 1878); Die primitive Cultur des turko-tatarischen Volkes (Leipzig 1879); Der Ursprung der Magyaren (Leipzig 1882); A. Vámbéry, His Life and Adventures by Himself (I-II, London 1883); The Coming Struggle for India (London 1885); Die Scheibaniade Sprachstudien, Ein özbekisches Heldengedicht (Muhammed Sâlih’in Şeybânînâme’sinin neşridir, Wien 1885); Das Türkenvolk in seinen ethnologischen und ethnographischen Beziehungen (Leipzig 1885, 1970); Der Zukunftkampf um Indien (1886); Hungary in Ancient (London 1890); Alt-osmanische Sprachstudien (Leiden 1901); Westlicher Kultureinfluss im Osten (Berlin 1906).
Vámbéry ayrıca Ali Şîr Nevâî’nin Muhâkemetü’l-lugateyn’ini Macarca’ya (Nyelvtudmány Közlemények, I, Pesten 1862, s. 112-130), Seydi Ali Reis’in Mir’âtü’l-memâlik’ini İngilizce’ye (London 1899) tercüme etmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
A. Vámbéry, Arminius Vámbéry: His Life and Adventures, London 1883, I-II.
“Vámbéry A.”, Der Grosse Brockhaus, Leipzig 1934, XIX, 387.
L. Alder – R. Dalby, The Dervish of Windsor Castle: The Life of Arminus Vámbéry, London 1979.
K. Hegyi, “Vámbéry Ármin (Eigentlich Hermann Weinberger)”, Biographisches Lexikon zur Geschichte Südosteuropas (ed. M. Bernath – F. v. Schroeder), München 1981, IV, 384-385.
Mim Kemal Öke, İngiliz Casusu Prof. Arminius Vambery’nin Gizli Raporlarında II. Abdülhamid ve Dönemi, İstanbul 1983.
a.mlf., Vámbéry: Belgelerle Bir Devletlerarası Casusun Yaşam Öyküsü, İstanbul 1985.
N. Ahmet Özalp, Arminius Vambery: Bir Sahte Dervişin Orta Asya Gezisi, İstanbul 1993.
Hasan Eren, Türklük Bilimi Sözlüğü I: Yabancı Türkologlar, Ankara 1998, s. 326-328.
Th. Zarcone, Yasak Kent Buhara: 1830-1888 (trc. Ali Berktay), İstanbul 2001, s. 45-74.
R. Tschudi, “Hermann Vámbéry”, Isl., V (1914), s. 107-108.
Şerif Baştav, “Türk Kültürüne Hizmet Eden Macarlar, Armin Vámbéry”, TK, sy. 26 (1964), s. 118-122.
Muslihiddin Karakurd, “Türkler’in Dostları: Armin Vámbéry”, a.e., sy. 88 (1970), s. 276-279.
Ephraim Fischoff, “Vambery, Arminius (1832-1913)”, EJd., XVI, 65-66.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 42. cildinde, 501-502 numaralı sayfalarda yer almıştır.