Varis Abdurrahman. Karahanlılar Devleti ile Koçu (İdikut) Uygur Devleti`nin münasebetleri. Doktora tezi (2001)

Varis Abdurrahman. Karahanlılar Devleti ile Koçu (İdikut) Uygur Devleti`nin münasebetleri. Doktora tezi. Ankara: T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001, LVI+284+[+20 ek] s.

Özet

Bozkırdaki Üçüncü büyük Türk Kağanlığı olarak bilinen Orhun Uygur Devleti 840 yılında iç ve dış sebeplerle yıkıldıktan sonra Uygurlar ve diğer Türk boyları Uygur Kağan ailesine mensup Pan Tekin’in önderliğinde yıkılan devletin batı hudutları olan bugünkü Türkistan’ın doğu kısmına göç edip bugünkü Doğu Türkistan’ın Karaşehir ilçesi civarında yerli soydaşlarının da desteği ile “Batı Uygur Devleti” adında bir devlet kuruyorlar.

860’lı yılarına gelindiğinde devletin doğu kısmında Pan Tekin’e bağlı olarak görev yapmakta olan Bögü Tekin’in, Koçu (bugünkü Turfan) ve Beşbalık bölgelerinde ayrı bir hakimiyet kurmasıyla tarihte “Koçu (İdikut) Uygur Devleti” denilen bir devlet ortaya çıkıyor. Pan Tekin’in kurduğu Batı Uygur Devleti ise bu bölünmeden sonra devletin merkezini önce Balasagun’a sonra da (Oğulcak Kadirhan döneminde) Kaşgar’a taşıyarak hakimiyetini devam ettiriyor. Söz konusu hakimiyet daha sonra Satuk Buğra Karahan döneminde İslamiyet’e geçer. Hakimiyeti kuranlarca “Hakaniyye” denilen bu devlete Batılı araştırmacılar hükümdarların unvanlarında geçen Karahan kelimesine göre “Karahanlılar” ismini veriyor.

Bu iki devlet gerçi aynı soydan gelen Uygur boyları tarafından kurulmuş olsa da yaşadıkları coğrafyanın ve o coğrafyadaki diğer etnik grupların etkisiyle kuruluş tarihinden çok geçmeden bir birinden farklı dinlere inanmaya başladılar. IX-XI.yüzyıl Türk Dünyasının önemli siyasi güçlerinden olan söz konusu iki devlet ayakta kaldığı süre içinde temsil ettiği İslam ve Budizm medeniyeti sahasmda cihan şümul kültür eserlerini ortaya çıkarıyor. Fakat her ne kadar bu iki devletteki aynı menşeden gelen halk ayrı iki büyük medeniyetin mensupları olarak karşımıza çıksa da ne İslamiyet’le gelen Arap-Fars kültürü, ne de Budizm’le gelen Hint-Çin kültürü bunların üzerinden kendilerine ortak olan geleneksel milli kültürünü söküp atabildi.

Önsöz, Kaynaklar ve Araştırmalar, Giriş, Üç ana bölüm, Kaynakça ve ilgili eklerden oluşmakta olan “Karahanlılar Devleti İle Koçu (İdikut) Uygur Devletinin Münasebetleri” adlı bu çalışmada, geçmişten söz konusu iki devletin kuruluş arifesine kadar olan zaman içerisindeki Yedisu, Kaşgar, Koçu (Turfan) ve Beşbalık bölgelerinin etnik ve siyasi durumu, iki devletin kuruluşu, menşei, siyasi ekonomik ve kültürel münasebetleri, Çin, Türk, Arap ve Fars kaynaklarının ışığında, konuyla ilgili ciddi araştırmalar da dikkate alınarak incelendikten sonra, Karahanlılar Devleti ile Koçu (İdikut) Uygur Devletinin, Orhun’daki Bozkır Uygur Devletinin devamı olduğu, bu iki devletin kurucularının ise Yağma boyunun başnı çektiği Uygurlar olduğu,tabiiyetindeki halkın ise Uygur, Karluk, Çiğil, Türgiş, Oğuz v.s. gibi Türk kabileleri ve az sayıda yabancı kavimler olduğu, sırf dini inanç dışında, iki toplumun, dil, tarih, edebiyat-sanat, örf-adet ve geleneklerinin de aynı olduğu sonucuna varılmıştır.

Summary

The Orkhon Uygur State, which is considered as the third Great Turkish Kaghanate in the Steppes, collapsed in 840 A.D. Consequently, the Uygurs and other Turkic tribes, under the leadership of Pan Tigin, a member of the Uygur Kaghan dynasty, migrated to the territory of contemporary Eastern Turkestan which used to be a part of the former Orkhon Uygur State. There, having joined by the native Uygur inhabitants of this region, they formed the Western Uygur State centering around the contemporary county of Karashar. By 860’s, Bögü Tigin, who used to serve under Pan Tigin in the eastern regions of this new state, declared his own independent rule in the Koçu (contemporary Turfan) and Beshbalik regions. Thus was founded a new sovereign body which came to be called as the Koçu (Idikut) or Eastern Uygur State. The Western Uygur State, which had been founded by Pan Tigin, continued its existence even after this split, though it had to move its capital first to Balasagun, and later (during the reign of Ogulcak Kadir Khan) to Kashghar. The Western Uygur State adopted Islam as the state religion during the reign of Satuk Bugra Khan. Under its new religious identity, this state came to be called as the “Karakhanid State” in reference to a title (“Kara Khan”) of its soveriegns, though its founders named it as the “Khaqaniyya”.

Notwithstanding the fact that both these Eastern and Western Uygur States had been founded by Uygur tribes, due to their geographical location and their subject peoples, they chose separate ways in regard to their official creeds. Throughout the 9th-llth centuries, when these two mighty states of the Turkic World co-existed, they contributed most significantly to the Islamic and Buddhist cultures respectively. This being the case, however, neither the Arabic-Persian cultural influences concommitant with Islam, nor the Indo-Chinese ones of Buddhism would totally erase, or dominate over, their traditional Turkic cultural background.

The present work attempts to portray the ethnic and political situation in the Yedisu, Kashghar, Koçu (Turfan), and Besbalik regions pending the emergence of the Karakhanid and Koçu (Idikut) Uygur States, the process of their respective formation, and their mutual political, cultural, and economic relations by consulting contemporary Chinese, Turkish, Arabic, and Persian source material, as well as the relevant secondary sources. It has been concluded that both the Karakhanid and Koçu (Idikut) Uygur States were, incontrovertibly, the continuations of the former Orkhon Uygur State in the Steppes, that the founders of both states were Uygurs led by the Yagma tribe, that their subject peoples consisted to a greater extent of the Turkic elements such as the Uygurs, Karluks, Cigils, Turgis, Oghuz, etc., and to a lesser extent some non-Turkic peoples, that both Uygur states shared basically the same language, culture, and traditions, save for the religions they belonged.