VERCELÂNÎ, Ebû Zekeriyyâ

Kuzey Afrika’daki İbâzîler’in en önemli merkezlerinden biri olan Vercelân’da (Vârcelân/Verclân; Wargla, Ouargla) doğdu. İlk eğitimini bu şehirde ve İbâzîler’in yoğun olarak yaşadığı civar bölgelerde aldı. Amcası Ebû Hamza İshak b. İbrâhim’den hadis okudu. 460 (1068) yılından itibaren ilim tahsili amacıyla önce Trablusgarp’a gitti; ertesi yıl Ebü’r-Rebî‘ Süleyman b. Yahlef el-Mezâtî’den ders almak için onun yaşadığı köye yerleşti. Bu bölgedeki hocaları arasında Ebû Muhammed Mâksan b. Hayr ve Ebû Abdullah Mâzin b. Abdullah el-Visyânî sayılmaktadır. 474’te (1081) Vercelân’a dönen Ebû Zekeriyyâ İbâzî tarihçilerine göre Vercelân’da vefat etti, Vercelân veya civarındaki Sedrâte’de defnedildi. Vercelânî, Siyerü’l-eʾimme’nin birinci kısmını 500 (1106) yılında tamamladığına göre bu tarihten sonra vefat etmiş olmalıdır. Ebû Zekeriyyâ el-Vercelânî ve kardeşi Ebû Yahyâ Zekeriyyâ el-Vercelânî, İbâzîler’in önemli âlimlerinden kabul edilir. Onuncu nesil İbâzî şeyhleri arasında hocası Ebü’r-Rebî‘ Süleyman b. Yahlef el-Mezâtî ile birlikte “şeyhayn” diye nitelendirilir. Yetiştirdiği pek çok talebe arasında Yahyâ b. Muhammed en-Nefûsî, Ebü’r-Rebî‘ Süleyman b. Abdüsselâm el-Visyânî, Ebû Nûh Sâlih b. İbrâhim b. Yûsuf ez-Zemrînî ve Ebû Amr Osman b. Halîfe es-Sûfî sayılabilir.

Eserleri. 1. Siyerü’l-eʾimme ve aḫbâruhüm (Kitâbü’s-Sîre ve aḫbârü’l-eʾimme, Târîḫu Ebî Zekeriyyâ). Vercelânî’nin en meşhur eseri olup bir İbâzî müellifi tarafından kaleme alınan en eski kaynaklardandır. Eser, İbâzîliğin Kuzey Afrika’daki yayılışı ve İbâzîler’in bu bölgede kurduğu Rüstemîler hakkında önemli bilgiler içermektedir. Vercelânî bu eseriyle Ebü’l-Abbas ed-Dercînî ve Ebü’l-Abbas eş-Şemmâhî gibi İbâzî tarihçilerini etkilemiştir. Ebü’r-Rebî‘ Süleyman b. Abdüsselâm el-Visyânî ve Süleyman el-Bârûnî gibi İbâzî tarihçileri de Vercelânî’nin eserinden yararlanmıştır. Siyerü’l-eʾimme’de II-V. (VIII-XI.) yüzyıllar arasında Kafsa, Kantara, Vercelân ve Tâhert’te yaşayan İbâzî âlimlerinin biyografileri ve ilmî faaliyetlerine dair bilgiler yer almaktadır. Çok az sayıda yazma nüshası bulunan eserin önemli kısmını teşkil eden ilk bölümünü, Emile Masqueray, hatalı ve eksik bir yazmaya istinaden Fransızca’ya kötü bir çevirisini yapmıştır (Chronique d’Abou Zakaria, Algiers 1878). R. le Tourneau ve H. Roger İdris eserin daha iyi bir tercümesini yapmıştır (Revue Africaine, sy. 104 [1960], s. 99-176, 322-390; sy. 105 [1961], s. 117-176, 323-374). Kitap, İsmâil el-Arabî (Cezayir 1399/1979, 1984; Beyrut 1402/1982) ve Abdurrahman Eyyûb (Tunus 1405/1985) tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır.

2. el-Îżâḥ fi’l-aḥkâm. İbâzî fıkhına dair olan eseri Muhammed Mahmûd Kâmil tahkik ederek dört cilt halinde neşretmiştir (Kahire 1404/1984).

BİBLİYOGRAFYA

Ebû Zekeriyyâ el-Vercelânî, es-Sîre ve aḫbârü’l-eʾimme (nşr. Abdurrahman Eyyûb), Tunus 1985.

Dercînî, Ṭabaḳātü’l-meşâʾiḫ bi’l-Maġrib (nşr. İbrâhim Tallây), Beyrut, ts. (Dârü’l-fikri’l-Arabî), II, 425-427, 448-451.

Şemmâhî, Kitâbü’s-Siyer (nşr. Ahmed b. Suûd es-Seyyâbî), Maskat 1407/1987, II, 92-93.

Brockelmann, GAL (Ar.), VI, 92-93.

Farhad Daftary, The Ismā‘īlīs: Their History and Doctrines, Cambridge 1992, s. 621.

Sa‘d Zağlûl Abdülhamîd, Târîḫu’l-Maġribi’l-ʿArabî, İskenderiye 1994, II, 398.

Nâsırüddin Saîdûnî, Mine’t-türâs̱i’t-târîḫî ve’l-coġrâfî li’l-ġarbi’l-İslâmî, Beyrut 1999, s. 42-49.

T. Lewicki, el-Müʾerriḫûne’l-İbâżıyyûn fî İfrîḳıyye’ş-Şimâliyye (trc. Mâhir Cerrâr – Rîmâ Cerrâr), Beyrut 2000, s. 134-138.

a.mlf. – A. De Motylinski, “Abū Zakariyyāʾ al-Wardjlānī”, EI² (İng.), I, 167.

Omar Bencheikh, “Abū Zakariyā Yaḥya Ibn Abī Bakr, Kitāb as-sīra wa-aḫbār al-a’imma”, St.I, LXV (1987), s. 173-176.

Masoud Jalali-Moqaddam – Tr. Maryam Rezaee, “Abū Zakariyyāʾ al-Warjalānī”, Encyclopedia Islamica, Leiden 2009, II, 768-769.