VESK

Sözlükte “kapsam, hacim” anlamındaki vesk (çoğulu vüsûk ve evsuk)/visk (çoğulu evsâk) kelimesinin birçok sâı istiap ettiği için bu adı aldığı belirtilmektedir. Kabaca bir deve yükü, bir veya iki ıdl (denk) olarak açıklanmakta (İbn Sîde, III/12, s. 265-266), dolayısıyla “himl” (yük) ve “vikr” (yük; katır, at, eşek yükü) kelimeleriyle özdeşleştirildiği görülmektedir. Vesk denizci Araplar’ca gemi kargosu için de kullanılmıştır (Makrîzî, III, 245; İbn Tağrîberdî, IX, 118, 128). Bununla beraber Hz. Osman’dan gelen, “Pazarda hurma satıyor, ‘Bu veskimde ölçtüm’ diyordum” şeklindeki bir rivayetin doğruladığı gibi Asr-ı saâdet’te veskin teorik bir hesap birimi veya yük değil ölçek olduğu (İbn Mâce, “Ticârât”, 38), hurma, tahıl, kuru üzüm, kuru incir gibi stoklanabilir gıda maddelerinin ölçümünde kullanıldığı anlaşılmaktadır. “(Hurmanın/tahılın) 5 veskten azında zekât yoktur” (Müsned, III, 59; Buhârî, “Zekât”, 4, 32, 42, 56; Müslim, “Zekât”, 1, 3-6; Ebû Dâvûd, “Zekât”, 2); “Peygamber 5 vesk veya daha aşağı miktar için arâyâ satışına (bey‘u’l-arâyâ) ruhsat verdi” (Buhârî, “Büyûʿ”, 83; Müslim, “Büyûʿ”, 71; Ebû Dâvûd, “Büyûʿ”, 20) vb. hadislere dayanan hükümler vesk ile ilişkili olduğundan bu ölçeğin istiap hacminin belirlenmesini gerektirmiştir. Hadis ve fıkıh âlimleri arasında Asr-ı saâdet’te kullanılan veskin 60 peygamber sâına veya 240 peygamber müddüne denk geldiği hususunda (Müsned, III, 59, 83; Ebû Dâvûd, “Zekât”, 2; İbn Mâce, “Zekât”, 3; Tirmizî, “Zekât”, 7) görüş birliği vardır. Tarih boyunca veskin farklı yörelere has rıtl, men, kadeh, keylece, kile, kafîz, mekkûk, veybe, irdeb gibi diğer birimlerden karşılığı hesaplanmaya çalışılmış, ancak sâın değerinde bile uzlaşmaya varılamadığından veskin ölçüsü de tartışmalı kalmıştır. Sâın hacmi 2,75 lt. alınırsa veskinki (60 × 2,75 lt. =) 165 lt. olarak hesaplanır ki bu da (60 × 2,04 kg. =) 122,4 kg. civarında kuru gıdanın ölçüsüdür.

Sonraki dönemlerde kullanımdan kalktığı anlaşılan peygamber veski sadece fıkıh kitaplarında atıfta bulunulan teorik bir birim olarak kalmış görünmektedir. Abbâsî Halifesi Hârûnürreşîd’e (786-809) bir vesk nisbet edilirse de bunun peygamber veskinın iki buçuk katına denk geldiği belirtilmektedir (Ebû Yûsuf, s. 54; ayrıca bk. Hinz, s. 53). 713 (1313) yılında Fas’ta kullanılan şer‘î veskin 1175’te (1761-62) kullanılan veskin üçte biri kadar olduğu da söylenmektedir (Kādirî, II, 68). Ancak Kalkaşendî’nin (ö. 821/1418) 60 peygamber sâına denk geldiğini belirttiği bu Fas veskinin adı “sahfe”dir (Ṣubḥu’l-aʿşâ, IV, 177). Buna karşılık Tunuslu âlim Tâcülârifîn el-Bekrî’nin bildirdiğine göre şer‘î vesk IX. (XV.) yüzyılın başlarında kullanılan Tunus kafîzine tekabül etmekte olup her biri 12 Hafsî müddüne eşit 10 sahfeden (mikyele) ibaretti ki bu da 320 şer‘î rıtla muadildi (Annales de l’Institut d’études orientales, III [1937], s. 79-81). Boubaker, hacmini 175,92 litre olarak belirlediği bu kafîzin ölçtüğü buğdayın ağırlığının cins farkı sebebiyle 117,8-135,4 kg. arasında değişeceğini söyler (Turcica, XVI [1984], s. 162). Evliya Çelebi’nin Sâve ölçülerine dair verdiği bilgilerden çıkan 1 vesk = 5 kafîz = 40 mekkûk = 60 sâ‘ = 120 müd = 240 men = 480 rıtl = 62.400 dirhem = 2.059.200 arpa eşitliği de muhtemelen teorik bir değer ifade ediyordu (Seyahatnâme, IV, 381, 382). Şerîf el-İdrîsî’nin (ö. 560/1165) 20 peygamber müddüne eşitlediği “veska” adlı ölçeğin Resûl-i Ekrem’in veskiyle alâkası bulunmadığı açıktır (el-Ekyâl, III, 342).

BİBLİYOGRAFYA

Müsned, III, 59, 83.

Ebû Yûsuf, Kitâbü’l-Ḫarâc (nşr. Muhibbüddin el-Hatîb), Bulak 1302, s. 54.

İbn Sîde, el-Muḫaṣṣaṣ, Beyrut 1398/1978, III/12, s. 265-266.

Şerîf el-İdrîsî, el-Ekyâl ve’l-evzân (Resûl Ca‘feriyân, Mîrâs̱-ı İslâmî-yi Îrân içinde), Kum 1375/1416, III, 342.

Kalkaşendî, Ṣubḥu’l-aʿşâ, IV, 177.

Makrîzî, es-Sülûk, III, 245.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire (Popper), IX, 118, 128.

Evliya Çelebi, Seyahatnâme, IV, 381, 382.

Kādirî, Neşrü’l-mes̱ânî, II, 68.

W. Hinz, Islamische Masse und Gewichte, Leiden 1955, s. 53.

M. H. Sauvaire, “Arab Metrology IV: Ed-Dahaby”, JRAS, XIV/2 (1882), s. 283.

a.mlf., “Matériaux pour servir à l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, JA, sekizinci seri: VII (1886), s. 452.

a.mlf., “Matériaux pour servir à l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, a.e., sekizinci seri: VIII (1886), s. 273-280, 296-297.

R. Brunschvig, “Sur les mesures tunisiennes de capacité au commencement du XVII^e siècle”, Annales de l’lnstitut d’études orientales, III, Alger 1937, s. 79-81.

Sadok Boubaker, “Poids et mesures dans la régence de Tunis au XVIIe siècle: Le ritl, le qafiz de blé et le mtar d’huile”, Turcica, XVI, Paris 1984, s. 162.