YAHYÂ b. EBÛ MANSÛR el-MÜNECCİM

Aslen Taberistanlı olup İranlı bir aileden gelmektedir. Önceleri Bizîst b. Fîrûzân adıyla tanınmaktaydı. Babası Ebû Mansûr Fîrûzân, Halife Mansûr’un önde gelen astrologu idi (İbn Hallikân, VI, 79). Başlangıçta Vezir Fazl b. Sehl’in himayesinde çalışan Bizîst, İbn Sehl’in ölümünden sonra müslüman oldu ve Yahyâ adını alarak Halife Me’mûn’un (813-833) çevresindeki âlimler arasında yer aldı. Hayatının çoğunu babası gibi yıldızların yerini belirleyip onlardan anlam çıkarmakla (kehanet) geçirdi. Katıldığı yeni çevrede astronomi çalışmalarına iştirak etti. Bağdat’taki Şemmâsiye Rasathânesi’nde gözlemler yaptı ve Beytülhikme ilim kadrosunda önemli görevler üstlendi. Ayrıca Benî Mûsâ diye bilinen, dönemin önde gelen matematikçi ve astronom kardeşlerine ders verdi. İbnü’n-Nedîm onun Tarsus yolunda vefat edip Halep’te defnedildiğini (el-Fihrist, s. 160), İbnü’l-Kıftî ise Bizans ülkesinde öldüğünü (İḫbârü’l-ʿulemâʾ, s. 358) söyler. Ancak her iki müellif de ölüm tarihini zikretmez. Me’mûn 215 (830) yılında Tarsus’u ve diğer bazı Bizans sınır şehirlerini ele geçirdiğine, ertesi yıl tekrar Anadolu topraklarına girdiğine ve 218’de (833) Bizans’a yönelik bir sefer hazırlığı esnasında vefat ettiğine göre Yahyâ 215-217 (830-832) yılları arasındaki bir sefer sırasında vefat etmiş olmalıdır (ayrıca bk. Sezgin, V, 227; VI, 136). Yahyâ b. Ebû Mansûr’un evlâdından birkaç nesil Benü’l-Müneccim (Âlü’l-Müneccim) diye tanınmıştır. Bunlar Abbâsî halifelerinin himayesinde faaliyet göstermiş, bir kısmı yine astronomi ve astrolojiyle uğraşmış, bir kısmı da edebiyatta adını duyurmuştur. Yahyâ’nın oğlu Ebü’l-Hasan Ali’nin Hizânetü’l-hikme adıyla kurduğu özel kütüphane meşhurdur (aile hakkında geniş bilgi için bk. Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm, IV, 393-399).

Yahyâ’nın Bağdat’taki Şemmâsiye ve Dımaşk’taki Kāsiyûn rasathânelerinin yöneticisi olduğu anlaşılmaktadır. Şemmâsiye’de güneş gözlemleri yapılmakla birlikte bunlar pek tatmin edici değildi. Bunun üzerine Kāsiyûn dağında yeni bir gözlemevi kurularak çalışmalara burada devam edilmiştir. Buranın başkanı Habeş el-Hâsib’di. Kāsiyûn dağında ay ve güneşe ilişkin bir yıllık gözlem yapılmaktaydı. Bîrûnî, Yahyâ’nın katıldığı gözlemlerin 213’te (828) başlayıp 218 (833) yılına kadar sürdüğünü, Kādî Sâid ile İbnü’l-Kıftî ise 215-217 (830-832) yıllarında yürütülen bu çalışmaların Halife Me’mûn’un ölümüyle kesildiğini belirtir. Burada gerçekleştirilen en önemli çalışmalardan biri ekvatorla ekliptik arasındaki açının hesaplanmasıdır. Yunanlılar bu eğimi 23° 51′ 20″ olarak bulmuşlardı. Me’mûn zamanında yapılan gözlemlerde ise bu eğim 23° 33′ olarak hesaplanmıştır. Bu değer uzun süre astronomlarca temel verilerden biri kabul edilmiştir. Şemmâsiye ve Kāsiyûn gözlemevlerinde yapılan çalışmaların sonuçları ez-Zîcü’l-mümteḥan adlı kitapta toplanmıştır (bk. ez-ZÎCÜ’l-MÜMTEHAN). Bu çalışma, meşhur astronomi bilgini Ebü’l-Hasan İbn Yûnus’un ez-Zîcü’l-Ḥâkimî’sinin başta gelen kaynaklarından biri olup İbn Yûnus burada ulaşılan sonuçları Mısır bölgesine uyarlamaya çalışmıştır. Yahyâ b. Ebû Mansûr’a nisbet edilen ez-Zîcü’l-Meʾmûnî el-mümteḥan’ın Escurial Kütüphanesi’nde kayıtlı tek nüshası (MS, Arabe, nr. 927) Fuat Sezgin tarafından tıpkıbasım olarak neşredilmiş, E. S. Kennedy ve Nâzım Fâris de eserin güneş tutulmasıyla ilgili bölümünü bir makalede incelemiştir (bk. bibl.).

BİBLİYOGRAFYA

Yahyâ b. Ebû Mansûr, ez-Zîcü’l-Meʾmûnî el-mümteḥan (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1986, E. S. Kennedy’in önsözü.

Fergānî, The Elements of Astronomy: Astronominin Özeti ve Göğün Hareketlerinin Esası (trc. ve nşr. Yavuz Unat), Harvard 1998, neşredenin girişi, s. 11, 22.

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 160, 166, 334.

Bîrûnî, Taḥdîdü nihâyâti’l-emâkin (nşr. Muhammed b. Tâvît et-Tancî), Ankara 1962, s. 62-63.

Sâid el-Endelüsî, Ṭabaḳātü’l-ümem (nşr. L. Şeyho), Beyrut 1912, s. 50-51, 57, 59, 60.

İbnü’l-Kıftî, İḫbârü’l-ʿulemâʾ (Lippert), s. 357-359.

İbn Hallikân, Vefeyât, VI, 79.

Suter, Die Mathematiker, s. 14.

Sarton, Introduction, I, 566.

Aydın Sayılı, The Observatory in Islam, Ankara 1960, s. 56-61.

a.mlf., “Habeş el-Hâsib’ın ‘el-Dimişki’ Adîyle Maruf Zîci’nin Mukaddemesi”, DTCFD, XIII/4 (1955), s. 133-145.

Sezgin, GAS, V, 227; VI, 136-137; VII, 116.

E. S. Kennedy, “The Solar Equation in the Zīj of Yaḥyā b. Abī Manṣūr”, Prismata: Festschrift für Willy Hartner, Wiesbaden 1977, s. 183-186.

a.mlf., “A Survey of Islamic Astronomical Tables”, Transactions of the American Philosophical Society, XLVI/2, Philadelphia 1956, s. 123-177.

a.mlf. – Nazim Faris, “The Solar Eclipse Technique of Yaḥyā b. Abī Manṣūr”, Journal for the History of Astronomy, I/1, Cambridge 1970, s. 20-38.

J. Vernet, “Yaḥyā ibn Abī Manṣūr”, DSB, XIV, 537-538.

Ferîd Kāsımlû, “Benû Müneccim”, Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm, Tahran 1377/1999, IV, 393-399.