YAHYÂ b. SAÎD el-KATTÂN

120 (738) yılının başlarında Basra’da dünyaya geldi. Muhtemelen ataları Benî Temîm kabilesinin âzatlısı olduğu için Temîmî nisbesini almış, ancak hiç kimsenin kendisi üzerinde velâ hakkının bulunmadığını söylemiştir (Hatîb, Târîḫu Baġdâd, XIV, 136). Pamuk ticareti yaptığından “Kattân”, şaşı olduğundan “Ahvel” diye anılmıştır. En çok faydalandığı hocaları yirmi yıl boyunca derslerine katıldığını söylediği Şu‘be b. Haccâc ile Süfyân es-Sevrî’dir. Evzâî, Hammâd b. Seleme, İbn Ebû Arûbe, Mis‘ar b. Kidâm, Âsım el-Ahvel, Mâlik b. Enes, Hüşeym b. Beşîr diğer hocalarından bazılarıdır. En meşhur talebeleri ise onun hadislerin illetlerini tesbit etme yöntemini sürdüren Ali b. Medînî başta olmak üzere Yahyâ b. Maîn, Ahmed b. Hanbel, Ebû Hayseme Züheyr b. Harb, İshak b. Râhûye ve Abdurrahman b. Bişr’dir. Oğlu Muhammed ile torunu Ahmed b. Muhammed de kendisinden hadis öğrenmiştir. Yahyâ el-Kattân ikindiden sonra mescidde oturur, talebeleri akşam namazına kadar kendisine hadisle ilgili sorular sorardı. Hocalarından Şu‘be b. Haccâc, Süfyân es-Sevrî ve Süfyân b. Uyeyne ile akranı Mu‘temir b. Süleyman ve yakın arkadaşı Abdurrahman b. Mehdî de ondan rivayette bulundu. Hadis öğrenmek amacıyla Bağdat, Kûfe ve Mekke gibi merkezlere seyahat etti. Muhtemelen Mekke’ye yaptığı ziyaretler sırasında, çağının âlimlerinden bazılarıyla görüştü. Yahyâ b. Saîd 12 Safer 198’de (12 Ekim 813) Basra’da vefat etti.

Yahyâ b. Saîd emîrü’l-mü’minîn fi’l-hadîs, imâmü’l-muhaddisîn, hâfız, sika, me’mûn, hüccet, sebt gibi hadiste en üst mertebedeki âlimler için kullanılan niteliklerle anılmıştır. Hocası Şu‘be b. Haccâc bir kişiyle ihtilâfa düştüğünde ondan hakem olmasını istemiş, Yahyâ da bu olayda hocasının aleyhinde hüküm vermiştir (İbn Ebû Hâtim, I, 232-233). Kendilerinden hadis alınabilecek râviler hakkında titiz ölçüler koyması ve sadece sika râvilerden hadis nakletmesi sebebiyle çok sert eleştirilerde bulunan (müteşeddid) hadis tenkitçileri arasında sayılmıştır. Hadis sahasında yetkinlikleriyle tanınmayan, rivayetlerinde çok hata yapan bazı zâhid ve sûfîlerden hadis rivayet etme konusunda da son derece ihtiyatlı davranmıştır. Hadisleri yazmakla birlikte daha çok ezberinden rivayet eder, uzun hadisleri talebelerinin kitaplarından okur, mâna ile rivayeti de câiz görürdü. Süfyân es-Sevrî onunla bir defasında hadis müzakere ettiğinde hâfızasına hayran kalmıştır (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, IX, 177). Arkadaşlarıyla beraber bir hocadan hadis okuduklarında onlar yazar, Yahyâ ise sadece dinler, evine gidince dinlediği hadisleri ezberinden kaydederdi (İbn Ebû Hâtim, I, 248). Bununla birlikte hâfızasına güvenerek yaptığı bazı rivayetlerde yanıldığını itiraf etmiştir (Hatîb, el-Kifâye, s. 220). Ahmed b. Hanbel’e göre Yahyâ râvileri en iyi tanıyan, hadis rivayetinde nâdiren hata yapan, rivayetlerinde titiz ve çok dikkatli bir hadisçidir. Özellikle hadis ricâli hakkındaki derin bilgisi, isnadın inceliklerini ve ta‘n noktalarını iyi bilmesi sebebiyle övgüye lâyık görülmüştür (Hatîb, Târîḫu Baġdâd, XIV, 138; İbn Receb, s. 133). İlelü’l-hadîs ile cerh ve ta‘dîl konusundaki uzmanlığı da herkes tarafından kabul edilmiştir. Hocası Süfyân es-Sevrî bir defasında muhtemelen onu sınamak için tedlîs yaparak rivayette bulununca Yahyâ bunu hemen farketmiş, Sevrî de, “Senin gibisini görmedim, hiçbir kusuru kaçırmıyorsun” demiştir (Mizzî, XXXI, 339). İsnadla ilgili geniş bilgisi yanında fıkhü’l-hadîse dair bilgisi sebebiyle de fakih muhaddislerden kabul edilmiştir. Tebeu’t-tâbiîn dönemi Basra muhaddisleri arasında hadis ilminde titizliğiyle öne çıkan Yahyâ el-Kattân, Irak bölgesinde hadis usulü ilminin temellerini atmış, hadise dair bilgilerin sistemleşmesine öncülük etmiş, rivayetleri ve râvileri derinlemesine incelemenin ilk metotlarını ortaya koymuştur (İbn Hibbân, VII, 611). Yahyâ b. Saîd, Basra kıraat âlimleri arasında da seçkin bir yere sahiptir. İlele dair ilk eseri onun yazdığı, zayıf râvilerle ilgili bir kitabı (eḍ-Ḍuʿafâʾ) ile Kitâbü’l-Meġāzî adlı bir başka çalışmasının olduğu nakledilmekle birlikte günümüze ulaşan herhangi bir eserine rastlanmamış, rivayetleri ise Kütüb-i Sitte’de yer almıştır.

Nesâî Müsnedü ḥadîs̱i Yaḥyâ b. Saʿîd el-Ḳaṭṭân adıyla bir eser yazmış, Ebû Kureyş el-Kuhistânî onun bazı rivayetlerini Ḥadîs̱ü’ş-şüyûḫ adlı eserinde toplamıştır (Necm Abdurrahman Halef, IV, 97). Yahyâ el-Kattân hakkında hazırlanan yüksek lisans tezleri arasında İvaz Atekî el-Hâzimî’nin (Yaḥyâ b. Saʿîd el-Ḳaṭṭân muḥaddis̱en ve nâḳıden, 1400, Ümmü’l-kurâ Üniversitesi eş-Şerîa ve’d-dirâsâtü’l-İslâmiyye Fakültesi) ve Sa‘d Fechân ed-Devserî’nin (Menhecü’l-İmâm Yaḥyâ b. Saʿîd el-Ḳaṭṭân fi’l-cerḥ ve’t-taʿdîl, 2001, Küveyt Üniversitesi eş-Şerîa ve’d-dirâsâtü’l-İslâmiyye Fakültesi) çalışmaları zikredilebilir (Dayhan, VII/1 [2009], s. 111).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Ebû Hâtim, el-Cerḥ ve’t-taʿdîl, I, 232-251; IX, 150-151.

İbn Hibbân, es̱-S̱iḳāt, VII, 611-612.

Hâkim en-Nîsâbûrî, Maʿrifetü ʿulûmi’l-ḥadîs̱ (nşr. Seyyid Muazzam Hüseyin), Beyrut 1406/1986, s. 66-67.

Ebû Nuaym, Ḥilye, VIII, 381-391.

Hatîb, Târîḫu Baġdâd, XIV, 135-144.

a.mlf., el-Câmiʿ li-aḫlâḳı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiʿ (nşr. Mahmûd et-Tahhân), Riyad 1403/1983, I, 139, 185.

a.mlf., el-Kifâye (nşr. Ebû Abdullah es-Sevratî – İbrâhim Hamdî el-Medenî), Haydarâbâd 1357 → Medine, ts. (el-Mektebetü’l-ilmiyye), s. 44, 86, 87, 115, 128, 129, 161, 220.

İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam (Atâ), X, 72.

Mizzî, Tehẕîbü’l-Kemâl, XXXI, 329-343.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, IX,175-188.

a.mlf., Târîḫu’l-İslâm: sene 191-200, s. 462-471.

İbn Receb, Şerḥu ʿİleli’t-Tirmiẕî (nşr. Subhî es-Sâmerrâî), Beyrut 1405/1985, s. 64, 129, 131-133.

İbn Hacer, Tehẕîbü’t-Tehẕîb (nşr. Halîl Me’mûn Şîhâ v.dğr.), Beyrut 1417/1996, VI, 135-137.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1460.

Necm Abdurrahman Halef, İstidrâkât ʿalâ Târîḫi’t-türâs̱i’l-ʿArabî, Cidde 1422, IV, 97.

Ramazan Özmen, “Basralı Meşhur Muhaddis Yahyâ b. Saîd el-Kattân’ın Hadis İlmindeki Yeri”, Dicle Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, IX/2, Diyarbakır 2007, s. 61-90.

Ahmet Tahir Dayhan, “Kuveyt Üniversitesi’nde Hazırlanan Hadis Tezleri Üzerine”, Hadis Tetkikleri Dergisi, VII/1, İstanbul 2009, s. 111.