YEMENÎ

680 Recebinde (Ekim-Kasım 1281) dünyaya geldi. Kaynaklarda Birzâlî’den naklen Mekke’de doğduğu ve ilk bilgilerini burada aldığı kaydedilirse de çağdaşı Yûsuf b. Ya‘kūb el-Cenedî’nin onun Aden’de doğduğu, çocukluk ve ilk öğrenim dönemini bu şehirde geçirdiği, on dört-on beş yaşlarında babasıyla birlikte Mekke’ye gidip yerleştiği, Mekke’de Ahmed b. İbrâhim el-Fârûsî’den hadis semâ ettiği şeklindeki rivayeti daha isabetli görülmektedir (Yemenî, İşâretü’t-taʿyîn, neşredenin girişi, s. 15-16). Mekke’de yaklaşık sekiz yıl kalarak tahsilini tamamladı ve 704’te (1304) Aden’e döndü. Ardından Taiz’e geçerek Resûlîler Devleti Hükümdarı el-Melikü’l-Müeyyed Dâvûd b. Yûsuf’un divanında inşâ kâtibi olmak istediyse de tecrübesizliği ve mağrur tabiatı yüzünden bu gerçekleşmedi. 705 (1305) yılına doğru Kahire’ye gitti; âlim ve ediplerle görüşerek devlet ricâli ile tanışma imkânı buldu. Ebû Hayyân el-Endelüsî, Şehâbeddin Ahmed b. Abdülvehhâb en-Nüveyrî, İbn Fazlullah el-Ömerî, İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî ve Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî gibi âlim ve ediplerden faydalandı. İlmi ve sağlam kişiliğiyle kısa zamanda tanındı. Câmiu’l-Ahmer’de derslerine katıldığı Ebû Hayyân, Yemenî’den övgüyle söz etmiş ve bütün eserlerinin rivayeti konusunda ona icâzet vermiştir. Yemenî muhtemelen 708’de (1308) Dımaşk’a göç etti. Dımaşk’ta saltanat nâibi Cemâleddin Akkuş el-Efrem kendisine maaş bağladı; Emeviyye Camii’nde aruz, kafiye dersleri verdi ve Maḳāmâtü’l-Ḥarîrî okuttu. Yine 1308’de bilinmeyen bir sebeple Yemen’e ikinci defa gitti ve el-Melikü’l-Müeyyed’e bir kaside sundu (Hazrecî, I, 379). Aynı yılın sonuna doğru Aden’e ailesini ziyarete gitti, burada fazla kalmadan Dımaşk’a döndü. 716-717 (1316-1317) yıllarında el-Melikü’l-Müeyyed’in davetiyle tekrar Yemen’e gitti ve onun divanında derc kâtipliği görevinde bulundu. el-Melikü’l-Müeyyed’in 721’de (1321) vefatına kadar bu görevine devam etti; onun oğlu el-Melikü’l-Mücâhid Ali zamanında da bir süre aynı görevi sürdürdü. el-Melikü’l-Mücâhid amcasının oğlu el-Melikü’z-Zâhir tarafından tahttan indirilince Yemenî Zâhir’in yanında yer aldı, bir süre onun vezirliğini yaptı. Ancak el-Melikü’l-Mücâhid tahtını geri aldığında azledildi ve mallarına el konuldu. Yemenî de önce Mekke’ye kaçtı, oradan 730’da (1330) Mısır’a geçti. Mısır medreselerinde ders verdi. İbn Fazlullah el-Ömerî ile yaptığı yazışmalardan anlaşıldığına göre inşâ kâtipliğinde bulundu; Dımaşk ve Kudüs’te hocalık yaptı. Bu dönemde Kahire, Dımaşk, Kudüs, Halep, Trablus (Şam) arasında gidip geldi ve 741 (1340) yılında Dımaşk’a yerleşti. 29 Ramazan 743 (25 Şubat 1343) tarihinde vefat etti (İbn Hacer, II, 317); onun Kahire veya Kudüs’te öldüğünü kaydedenler de vardır (İbnü’l-İmâd, VI, 138).

Mağrur bir tabiata sahip olan Yemenî şiirde ve edebî nesirde zamanın önde gelen edipleri arasında yer alıyordu. Nesirde kendini Kādî el-Fâzıl’dan üstün görüyor, nesri lafız sanatlarına boğduğunu söyleyerek onu eleştiriyor, Ziyâeddin İbnü’l-Esîr’i Kādî el-Fâzıl’dan daha üstün tutuyordu. Müstakil bir divanı bulunmayan Yemenî’nin bazı şiirleri başta Nüveyrî’nin Nihâyetü’l-ereb’i, Ömerî’nin Mesâlikü’l-ebṣâr’ı ve Hazrecî’nin el-ʿUḳūdü’l-lüʾlüʾiyye’si olmak üzere biyografi eserlerinde mevcuttur. Târîḫu’l-Yemen’in nâşiri Mustafa Hicâzî, eserin sonunda Yemenî’nin biyografisiyle birlikte bazı kaynaklarda yer alan edebî nesrinin ve şiirlerinin bir kısmını bir araya getirmiştir (s. 146-169).

Eserleri. 1. Kitâbü’t-Tercümân ʿan ġarîbi’l-Ḳurʾân. Daha çok Zemahşerî tefsirinden yararlanılarak hazırlanan eserde sûre sırasına göre yaklaşık 1800 garîb kelimenin mânası açıklanmaktadır (nşr. Yahyâ Murâd, Beyrut 1425/2000; nşr. Halit Zevalsiz, İstanbul 2007).

2. el-İktifâʾ fî şerḥi elfâẓi’ş-Şifâʾ li’l-Ḳāḍî ʿİyâż. Şevkânî bu eseri Żabṭu elfâẓi’ş-Şifâʾ li’l-ʿİyâż adıyla zikretmektedir (el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 318). Yemenî’nin daha sonra Telḫîṣü’l-İḳtifâʾ adıyla özetlediği eseri Muhammed b. Tolûn el-Abâicî de ihtisar etmiştir (eser ve ihtisarının yazmaları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 631; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 2127/Hadîs).

3. Risâletü’l-ḳındîl ve’ş-şemʿadân (Berîdü’l-cenân fi’l-müfâḫare beyne’l-ḳındîl ve’ş-şemʿadân, Zehrü’l-cinân fi’l-münâẓara beyne’l-ḳındîl ve’ş-şemʿadân). Kandil ve şamdanın birbirlerine karşı üstün yanlarını, birbirlerinin eksik ve kusurlu taraflarını dile getirdikleri edebî bir münazaradır. Risâle Münâẓara beyne’l-ḳındîl ve’ş-şemʿadân adıyla yayımlanmıştır (Kahire 1934).

4. İşâretü’t-taʿyîn fî terâcimi’n-nüḥât ve’l-luġaviyyîn. Yazımı 733’te (1333) Kahire’de tamamlanan eserde 246 Arap dilcisi ve lugat âliminin hayatı ve eserleri veciz bir üslûpla alfabetik sıraya göre anlatılmıştır (nşr. Abdülmecîd Diyâb, Riyad 1986).

5. Târîḫu’l-Yemen (Behcetü’z-zemen fî târîḫi’l-Yemen) (nşr. Mustafa Hicâzî, Beyrut 1985). Umumi Yemen tarihine dair muhtasar bir eserdir.

6. Luḳaṭatü’l-ʿaclân el-muḫtaṣar min Vefeyâti’l-aʿyân. İbn Hallikân’a ait eserin muhtasarı olup Abdullah b. Muhammed el-Matarî’nin isteği üzerine kaleme alınmıştır (yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 220).

Müellif bunlardan başka Ẕeylü Vefeyâti’l-aʿyân li’bni Ḥallikân ismiyle yazdığı zeyilde Vefeyâtü’l-aʿyân’a otuz kadar biyografi eklemiş, Cevherî’nin sözlüğünü Muḫtaṣarü’ṣ-Ṣıḥâḥ adıyla özetlemiştir (İbnü’l-İmâd, VI, 139; Şevkânî, I, 318). Ayrıca kaynaklarda Muṭribü’s-semʿ fî şerḥi Ḥadîs̱i Ümmi Zerʿ adında bir hadis şerhinden söz edilmektedir (Kütübî, II, 247; İbn Hacer, II, 316; Şevkânî, I, 318; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1718).

BİBLİYOGRAFYA

Yemenî, İşâretü’t-taʿyîn fî terâcimi’n-nüḥât ve’l-luġaviyyîn (nşr. Abdülmecîd Diyâb), Riyad 1406/1986, neşredenin girişi, s. 14-28.

a.mlf., Târîḫu’l-Yemen (nşr. Mustafa Hicâzî), Beyrut 1985, s. 146-169, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 6-12.

Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb, III, 342 vd.; VIII, 149-163.

İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, XII, 348-354.

Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, I, 58, 125, 429; II, 82, 246-249, ayrıca bk. tür.yer.

Ali b. Hasan el-Hazrecî, el-ʿUḳūdü’l-lüʾlüʾiyye (nşr. M. Besyûnî Asel), Kahire 1329/1911, I, 379-380, 419-421.

Kalkaşendî, Ṣubḥu’l-aʿşâ, V, 495; VI, 422.

Fâsî, el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn, V, 321-322.

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, II, 315-318.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 107, 310; II, 959, 1718, 2018.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât (Arnaût), VI, 138-139.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 317-318.

Brockelmann, GAL, I, 455; II, 220; Suppl., I, 631; II, 220.

Ziriklî, el-Aʿlâm, IV, 45-46.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, V, 73, 75; VI, 197.

Neşet Çağatay, “Resûlîler”, İA, IX, 693.