YEZÎD II

71 (690-91) veya 72 (691-92) yılında Dımaşk’ta doğdu. Babası Emevî Halifesi Abdülmelik b. Mervân, annesi I. Yezîd b. Muâviye’nin kızı Âtike’dir. Benî Ümeyye’nin Mervânî koluna mensup bir baba ile Süfyânî kolundan bir annenin oğlu olmakla övünen Yezîd annesine nisbetle Yezîd b. Âtike diye de isimlendirilir. Onun yetişmesiyle daha çok annesinin ilgilendiği, annesinin Emevî ailesinin iki kanadının kanını taşıyan Yezîd’i diğer kardeşlerinden daha üstün gördüğü söylenir. Abdülmelik’in boşamış olduğu Âtike bütün ilgisini oğluna yöneltti. Abdülmelik de diğer çocukları gibi onun eğitimine önem verdi; onlar için âlimler görevlendirdi. Yezîd Medine’ye gidiyor, orada kaldığı süre içinde fakih ve muhaddislerin derslerine katılıyordu. Dımaşk’ta babasının sarayında Zührî’yi dinleyerek hadis alanında yetişti, hadis rivayetiyle meşhur oldu. Diğer taraftan onun gençliğinden beri eğlenceye ve şiire düşkünlüğüne dair rivayetler de vardır.

Süleyman b. Abdülmelik, Ömer b. Abdülazîz’i birinci, kardeşi Yezîd’i ikinci veliaht tayin etmişti. Yezîd, Ömer b. Abdülazîz’in ölümünün ardından 21 Receb 101 (6 Şubat 720) tarihinde hilâfet makamına geçti. Halifeliğinin ilk günlerinde Ömer b. Abdülazîz’i örnek aldığını söylüyor ve onun gibi davranmaya çalışıyordu. Yezîd önceki valileri değiştirmedi ve bu sebeple halk tarafından sevildi. Ancak bu durum uzun sürmedi; esaslarını babasının belirlediği, kardeşleri I. Velîd ile Süleyman’ın takip ettiği idarî, askerî ve malî politikaları uygulamaya başladı. Ömer b. Abdülazîz’in kaldırdığı vergileri tekrar yürürlüğe koydu. Bilhassa Yezîd b. Mühelleb isyanının ardından Kaysîler’e meyletti ve görevden aldığı valilerin yerine Kaysî valiler tayin etti. Yemenî kabilelere karşı açık cephe aldı. Bununla birlikte Suriye bölgesindeki Yemenliler’e karşı iyi davrandığı, onlardan bazılarını valilik, kadılık gibi görevlere getirdiği bilinmektedir. Yezîd daha sonra kendini oyun ve eğlenceye verip devlet işleriyle fazla ilgilenmedi.

II. Yezîd döneminde başta Yezîd b. Mühelleb isyanı olmak üzere önemli isyanlar meydana geldi. Vâsıt’ı ele geçirdikten sonra Kûfe üzerine yürüyen Yezîd b. Mühelleb, halifenin kardeşi Mesleme karşısında Akr mevkiinde ağır bir yenilgiye uğradı ve öldürüldü (14 Safer 102 / 24 Ağustos 720). Kardeşleri ve yakınları da ağır cezalara çarptırıldı, bütün mallarına el konuldu. Yezîd b. Mühelleb isyanı Emevîler’i sarsan en önemli isyanlardan biridir. Emevîler’e karşı Yemenliler’i saflarına katılmaya çağıran Abbâsî ihtilâlinin gelişmesinde bu isyanın büyük rolü vardır (Yûsuf el-Iş, s. 281). Öte yandan mevâlîye karşı Ömer b. Abdülazîz öncesi uygulamalara dönülmesi Kuzey Afrika valisinin öldürülmesine zemin hazırladı. Berberî mevâlî, II. Yezîd tarafından gönderilen İfrîkıye Valisi Yezîd b. Ebû Müslim’i, kendilerini köylerine geri göndermek ve yeniden cizye almak istemesi yahut Mûsa b. Nusayr’ın oğlu Abdullah ve mevâlisine kötü muamelesi yüzünden katlettiler. Onun yerine eski vali Muhammed b. Yezîd el-Ensârî’yi getirdiler ve halifeye temsilci göndererek kendisine itaatten ayrılmadıklarını söylediler. II. Yezîd, Muhammed b. Yezîd’in valiliğini onaylamakla birlikte ardından onun yerine Mısır Valisi Bişr b. Safvân el-Kelbî’yi tayin etti.

Ömer b. Abdülazîz döneminde silâhlı mücadeleden vazgeçen Hâricîler, II. Yezîd devrinde Irak’ta tekrar isyan ettiler ve devleti uzun süre uğraştırdılar. Ömer b. Abdülazîz devrinde Kûfe yakınlarında isyan eden Şevzeb adlı Hâricî, II. Yezîd zamanında çoğu Benî Rebîa’dan olan kuvvetleriyle hükümet güçlerine karşı üstünlük sağladıysa da Mesleme b. Abdülmelik’in gönderdiği Saîd b. Amr el-Haraşî kumandasındaki ordu tarafından 101 (720) yılında ortadan kaldırıldı. Mes‘ûd el-Abdî’nin Bahreyn’de çıkardığı isyan da şiddetle bastırıldı. Öte yandan ayaklanan Soğdlar, Türkler’in yardımıyla Horasan Valisi Saîd b. Abdülazîz b. Hâris’i ağır bir yenilgiye uğrattılar. İbn Hübeyre, bölge için tehdit oluşturan bu isyan karşısında Horasan valisini azledip yerine kendisi gibi bir Kayslı olan Saîd b. Amr el-Haraşî’yi getirdi (103/721-22).

II. Yezîd döneminde Bizans üzerine her yıl düzenlenen seferler devam ettirildi. Endülüs’te Semh b. Mâlik, Fransa topraklarında ileri harekâtını sürdürdü. Önce Septimania (Sebtimâniye), daha sonra müslümanlar için önemli bir askerî üs olan Narbonne’u (Arbûne) fetheden Semh 102’de (721) Aquitania (Akītâne) düklüğünün başşehri Toulouse’u kuşattı. Ancak kuşatma sırasında Semh b. Mâlik’in şehid düşmesi müslümanları zor durumda bıraktı. Kumandayı üstlenen Abdurrahman el-Gāfikī ise Arbûne’ye çekildi. 104 (722-23) yılında Sübeyt en-Nehrânî’nin Hazarlar karşısında ağır bir yenilgiye uğraması üzerine İrmîniye valiliğine getirilen Cerrâh b. Abdullah el-Hakemî Hazarlar’ı mağlûp etti. Derbend’in ardından Tarki ile Belencer de ele geçirildi (105/723-24).

II. Yezîd oğlu Velîd’i veliaht yapmak istiyordu. Ancak kardeşi Mesleme’nin tavsiyesiyle diğer kardeşi Hişâm’ı birinci, oğlunu ikinci veliaht tayin etti (102/720-21). Oğlu Velîd on beş yaşına gelince daha önce onu birinci veliahtlığa getirmediğine pişman olduğu zikredilir. II. Yezîd 24 Şâban 105 (26 Ocak 724) tarihinde İrbid’de (Ürdün) vefat etti; Dımaşk’a getirilerek oğlu Velîd’in kıldırdığı cenaze namazının ardından defnedildi. Yezîd’in ölümü daha ziyade, eşi Sa‘de tarafından 4000 dinara satın alınıp kendisine hediye edilen gözdesi Habâbe’nin ölümüne duyduğu derin üzüntüye bağlanmıştır. Buna göre Habâbe’nin ölümünden sonra Yezîd naaşını kokuşuncaya kadar defnettirmemiş, yakınlarının uyarıları üzerine defnettirdikten kısa bir süre sonra da ölmüştür. Ancak onun veba yüzünden öldüğü de rivayet edilir. Dönemin şairlerinden Cerîr b. Atıyye, Ferezdak, Küseyyir ve Nâbiga eş-Şeybânî, II. Yezîd hakkında methiyeler yazmıştır. Yezîd, Yezîd b. Mühelleb’in isyanının bastırılıp saltanatının temellerinin güçlendirilmesinden sonra devlet işleriyle ilgilenmeyi bir tarafa bırakmış, kendini eğlenceye vermiş, vaktini daha ziyade Habâbe ve Sellâme adındaki câriyelerinin söylediği şarkılar eşliğinde içki meclislerinde oyun ve eğlenceyle geçirmiştir. II. Yezîd, Emevî halifelerinin çoğunun aksine nedimler ve şarkıcılarla beraber olur ve onlarla şakalaşırdı.

BİBLİYOGRAFYA

Halîfe b. Hayyât, et-Târîḫ (Ömerî), s. 321-336.

İbn Kuteybe, el-Maʿârif (Ukkâşe), s. 364, 400.

Belâzürî, Ensâb (Zekkâr), VIII, 243-354.

Dîneverî, el-Aḫbârü’ṭ-ṭıvâl, s. 332-334.

Ya‘kūbî, Târîḫ, II, 236-243.

Taberî, Târîḫ (Ebü’l-Fazl), VI, 574-622; VII, 7-24.

Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb (Abdülhamîd), III, 210-216.

Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî (nşr. Abdülemîr Ali Mühennâ), Beyrut 1407/1986, tür.yer.

İbn Asâkir, Târîḫu Dımaşḳ (Amrî), LXV, 300-313; LXIX, 88-93.

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, V, 227-242.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, V, 151-152.

Nebîh Âkıl, Ḫilâfetü Benî Ümeyye, Beyrut 1394/1975, s. 298-306.

Hüseyin Atvân, Sîretü’l-Velîd b. Yezîd, Kahire 1980, s. 14-48.

Abdülmün‘im Mâcid, et-Târîḫu’s-siyâsî li’d-devleti’l-ʿArabiyye, Kahire 1982, II, 270-279.

İmâdüddin Halîl, İslam Tarihi: Bir Yöntem Araştırması (trc. Ubeydullah Dalar), İstanbul 1985, s. 71-116.

Yûsuf el-Iş, ed-Devletü’l-Ümeviyye, Dımaşk 1406/1985, s. 278-282.

M. Akif Fidan, Emevî Halifelerinden Yezid b. Abdülmelik ve Dönemi (yüksek lisans tezi, 2000), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Ünal Kılıç, “Kabile Asabiyeti Bakımından Yezid b. Abdülmelik’in Hilafeti”, Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, XIV/1, Sivas 2010, s. 51-69.

Halîl Şâkir Hüseyin, “Ḥükmü Yezîd b. ʿAbdilmelik”, Âdâbü’r-Râfideyn, XVI, Musul 1986, s. 353-372.

Hakkı Dursun Yıldız, “Yezid b. Abdülmelik”, İA, XIII, 409-411.

H. Lammens – [Kh. Y. Blankinship], “Yazīd b. Abd al-Malik”, EI² (İng.), XI, 311.