YUHANNÂ b. BITRÎḲ

Hayatına dair bilgiler oldukça sınırlıdır. Muhtemelen Melkâiyye’ye mensup bir aileden gelmektedir. İbnü’n-Nedîm, farklı dillerden Arapça’ya tercümeler yapan ilk şahsiyetler arasında babası Bıtrîḳ ile birlikte onun adını da zikreder. İbnü’n-Nedîm’e göre Bıtrîḳ, Halife Mansûr döneminde (754-775) yaşamış ve onun emriyle antik döneme ait eserler tercüme etmiştir (el-Fihrist, s. 304). İbn Ebû Usaybia da Bıtrîḳ’ın iyi bir mütercim olduğunu, tıp alanında Hipokrat ve Galen’in pek çok eserini Arapça’ya çevirdiğini, ancak bunların Huneyn b. İshak’ın tercümeleri seviyesine ulaşamadığını belirtir (ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 282). Yuhannâ b. Bıtrîḳ’ı İbnü’n-Nedîm, Me’mûn’un valisi Hasan b. Sehl’in (ö. 236/851) himayesindeki âlimler arasında gösterirken İbn Cülcül onun Me’mûn’un mevlâsı olduğunu söyler (Ṭabaḳātü’l-eṭıbbâʾ, s. 68). Bazı antik eserlerin el yazmalarını toplamak üzere Me’mûn tarafından Bizans’a gönderilen heyetin içinde yer aldığı kaydedilen İbnü’l-Bıtrîḳ (İbnü’n-Nedîm, s. 304) rivayete göre bu seyahati sırasında, Aristo’ya atfedilen ve Sırrü’l-esrâr adıyla şöhret bulan Kitâbü’s-Siyâse fî tedbîri’r-riyâse adlı apokrif eserin tercümesine yazdığı girişte (s. 69) kitabı nasıl temin ettiğini anlatmaktadır. İbn Cülcül, İbnü’l-Bıtrîḳ’ın tercümede başarı göstermekle birlikte Arapça’yı tutuk konuştuğunu belirtirken (Ṭabaḳātü’l-eṭıbbâʾ, s. 67) İbn Ebû Usaybia onun Arapça’yı ve Yunanca’yı yeterince bilmediğini ileri sürmüştür. İbnü’l-Bıtrîḳ’ın Latin asıllı olduğunu belirten İbn Ebû Usaybia onun ayrık harflerle yazılan antik Yunanca’yı değil bitişik harflerle yazılan o günkü Yunanca’yı bildiğini söylerken (ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 282) muhtemelen, VIII. yüzyılın ortalarından Yunanca’dan Arapça’ya tercüme hareketinin başladığı yıllara kadar geçen dönemde dinî olmayan Yunanca yazmaların yuvarlak ve birbirinden ayrı majiskül harflerle yazıldığı hususuna işaret etmektedir (Gutas, s. 169-170). Yuhannâ’nın Kitâbü’s-Siyâse fî tedbîri’r-riyâse’nin girişinde (s. 69) eseri Yunanca’dan Rumca’ya, Rumca’dan da Arapça’ya çevirdiğine dair kendi ifadeleriyle yine onun tarafından yapılan Timaios (Eflâtun) ve Kitâbü’s-Semâʾ ve’l-ʿâlem (Aristo) çevirilerinin daha sonra Huneyn b. İshak tarafından düzeltildiğine ilişkin bilgilerin de (İbnü’n-Nedîm, s. 307, 311) İbn Ebû Usaybia’nın sözünü teyit ettiği düşünülebilir.

Eserleri. İbnü’n-Nedîm, İbnü’l-Bıtrîḳ’a Kitâbü’s-Sümûmât (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3724/19, vr. 212^b-222^b; Sezgin, III, 225) ve Kitâbü Ecnâsi’l-ḥaşerât adlı iki eser nisbet etmekte, ayrıca Aristo’nun De Anima adlı eserini Cevâmiʿu Kitâbi’n-nefs başlığıyla özetlediğini belirtmektedir. İbnü’l-Bıtrîḳ’ın Arapça’ya çevirdiği eserler şunlardır:

1. Eflâtun’un Timaios’u (İbnü’n-Nedîm, s. 306-307).

2. Aristo’nun Kitâbü’l-Âs̱ârü’l-ʿulviyye’si (meteoroloji). Abdurrahman Bedevî (Kahire 1961) ve Casimir Petraitis (Beyrut 1967) tarafından neşredilmiştir.

3. Aristo’nun Kitâbü’s-Semâʾ ve’l-ʿâlem’i (De caelo et mundo) (nşr. Abdurrahman Bedevî, Kahire 1961).

4. Aristo’nun Kitâbü’l-Ḥayevân’ı (zooloji). On dokuz bölümden meydana gelen eserin hayvanların oluşumuna dair 15-19. bölümleri J. Brugman ve H. J. Drossaart Lulofs (Leiden 1971), hayvanların organlarına dair ilk dört bölümü ise Abdurrahman Bedevî (Küveyt 1978) tarafından yayımlanmıştır.

5. Aristo’nun Birinci Analitikler’i (Mâcid Fahrî, s. 15).

6. Kitâbü’s-Siyâse fî tedbîri’r-riyâse (Sırrü’l-esrâr). Aristo’nun Büyük İskender için kaleme aldığı ileri sürülen eser, İskender’i cihan imparatoru yapan sırrı ihtiva ettiği düşünüldüğünden yaygın bir şöhrete kavuşmuştur (nşr. Abdurrahman Bedevî, el-Uṣûlü’l-Yûnâniyye li’n-naẓariyyâti’s-siyâsiyye fi’l-İslâm içinde, Kahire 1954, s. 65-174).

7. Hipokrat’ın Kitâbü’l-Bus̱ûr (ʿAlâmâtü’l-ḳaḍâyâ, el-Ḳaḍâya’l-İbuḳrâṭîya ed-dâlle ʿale’l-mevt) adıyla çevrilen eseri (De pustulis et apostematibus significantibus mortem) (Sezgin, III, 39-40).

8. Galen’in Kitâb fi’t-Tiryâḳ ilâ Fîsûn’u (The Theriac of Piso) (a.g.e., III, 121).

9. Alexander of Tralles’in el-Birsâm’ı (a.g.e., III, 164).

BİBLİYOGRAFYA

Aristo, es-Siyâse fî tedbîri’r-riyâse: Sırrü’l-esrâr (Abdurrahman Bedevî, el-Uṣûlü’l-Yûnâniyye li’n-naẓariyyâti’s-siyâsiyye fi’l-İslâm içinde), Kahire 1373/1954, s. 65-174.

Kitâbü’l-Âs̱âri’l-ʿulviyye li-Arisṭoṭâlîs (trc. Yahyâ b. Bıtrîḳ, nşr. C. Petraitis, The Arabic Version of Aristotle’s Meteorology içinde), Beyrut 1967.

İbn Cülcül, Ṭabaḳātü’l-eṭıbbâʾ ve’l-ḥükemâʾ (nşr. Fuâd Seyyid), Beyrut 1405/1985, s. 67-68.

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 304, 306-307, 311, 312, 349, 352, 379.

İbnü’l-Kıftî, İḫbârü’l-ʿulemâʾ, s. 30, 31, 41, 92, 248.

İbn Ebû Usaybia, ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 282.

İbnü’l-İbrî, Târîḫu muḫtaṣari’d-düvel (nşr. Antûn Sâlihânî el-Yesûî), Beyrut 1890, s. 138.

Sezgin, GAS, III, 39-40, 121, 164, 225.

Mahmut Kaya, İslâm Kaynakları Işığında Aristoteles ve Felsefesi, İstanbul 1983, s. 150, 163, 177, 294-296.

Mâcid Fahrî, İslâm Felsefesi Tarihi (trc. Kasım Turhan), İstanbul 1992, s. 14-15.

D. Gutas, Yunanca Düşünce Arapça Kültür (trc. Lütfü Şimşek), İstanbul 2003, s. 169-171.

D. M. Dunlop, “The Translations of al-Bıtrîq and Yahyâ (Yuhannâ) b. al-Bıtrîq”, JRAS (1959), s. 140-150.

P. Sabath, “el-ʿUlemâʾü’n-naṣârâ el-melikiyyûn en-nâtıḳūne bi’ḍ-ḍâd”, el-Meşriḳ, LIX/3, Beyrut 1965, s. 277-278.

Françoise Micheau, “Yaḥyā (or Yuḥannā) b. al-Bıṭrīḳ”, EI² (İng.), XI, 246.

Abbas Sâlârî, “İbn Bıṭrîḳ”, DMBİ, III, 118-119.

İbrâhim b. Murâd, “İbnü’l-Bıṭrîḳ, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ”, Mv.AU, III, 564-569.