YÛNUS b. HABÎB

80 (699), 90 (709) veya 94 (713) yılında Bağdat’la Vâsıt arasında Dicle nehri kenarındaki Cebbûl köyünde doğdu. Dabbeoğulları’nın âzatlısı olduğundan Dabbî nisbesiyle anılır. Leys b. Bekir oğulları ya da Bilâl b. Hermî kabilesinin âzatlısı olduğu da söylenir. Tahsil hayatına Basra’da Hammâd b. Seleme’den nahiv okuyarak başladı. Daha sonra Arap dili âlimlerinden ve yedi kıraat imamından biri olan Ebû Amr b. Alâ’dan lugat, nahiv, kıraat, eyyâm, nâdir lugatlar, şiir, şiir rivayeti ve şiir tenkidi konularında ders aldı. Ayrıca kendisinden küçük olan Tayâlîsî’den hadis okudu. Hocaları arasında en çok Ebû Amr’dan yararlandı; kâtiplerinden sayılacak derecede ondan duyduklarını yazmış, nahiv ilminde onun yöntemini benimsemiş ve en çok onun görüşlerini aktarmıştır. Bu arada dönemin meşhur recez şairi Rü’be b. Accâc’ı henüz küçükken tanıdı ve ondan şiir dersi aldı. Babası oğlunu şiirde takıldığı yerleri sorması için zaman zaman Rü’be’ye gönderirdi. Yûnus’un İbn Ebû İshak el-Hadramî’ye bizzat sorular sorduğu ve onun ilminden de faydalandığı nakledilir (Ma‘mer b. Müsennâ, I, 376; Cumahî, I, 15, 17, 21; Ebû Bekir ez-Zübeydî, s. 32). Bunların dışında Ahfeş el-Ekber’in derslerine katıldı. Dönemin birçok dilcisi gibi o da çöle gitti ve bedevî Araplar’dan dil ve edebiyat malzemesi derledi.

Yaşadığı dönemin dil ve edebiyat âlimlerinin çoğu Yûnus b. Habîb’den ders okudu. Bunların başında Sîbeveyhi gelir. Yûnus’un nahve dair görüşlerinin en geniş biçimde yer aldığı tek kaynak Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ıdır. Bu eserde Halîl b. Ahmed’den sonra adı en çok geçen dilci Yûnus olup yaklaşık 200 yerde zikredilerek görüşleri aktarılır. Bunun dışında Ali b. Hamza el-Kisâî, Halef el-Ahmer, Yahyâ b. Mübârek el-Yezîdî, İbn Ebû Uyeyne (Ebû Ca‘fer Abdullah), Kutrub, Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Ebû Ubeyde Ma‘mer b. Müsennâ, Asmaî, Ebû Zeyd el-Ensârî, Ahfeş el-Evsat, İbn Sellâm el-Cumahî, Ebû Ömer el-Cermî de Yûnus’tan ders alan âlimlerdir. İbnü’l-Cezerî, Yûnus b. Habîb’den kıraat rivayet eden talebelerinin isimlerini de zikreder (Ġāyetü’n-Nihâye, II, 406). Basra’da Halîl b. Ahmed’in yerine ders veren Yûnus b. Habîb ilmî tartışmalar sonunda Kisâî’nin üstünlüğünü kabul ederek ders verme işini ona bıraktı. Yûnus, 182 (798) yılında Basra’da vefat etti. Bu tarih 183 (799) olarak da kaydedilir. Tercih edilen görüşe göre seksen sekiz yıl yaşamıştır. 102 yıl yaşadığı da söylenir (İbn Hallikân, VII, 244; İbn Fazlullah el-Ömerî, VII, 60).

Kendini tamamen ilme adayan Yûnus b. Habîb’in hiç evlenmediği rivayet edilir. Onun kuvvetli bir hâfızası olduğu zikredilmiş, hâfızası, içine giren suyun kolayca çıkamadığı ağzı dar bir testiye benzetilmiştir (Ebû Bekir ez-Zübeydî, s. 51; İbnü’l-Kıftî, IV, 68). Ebû Ubeyde Ma‘mer b. Müsennâ’nın, “Yûnus’un derslerine kırk yıl devam ettim, her gün not tuttuğum sayfaları onun ezberden söylediği bilgilerle doldurdum” şeklindeki sözü de bunu desteklemektedir (Yâkūt, XX, 65; İbnü’l-Kıftî, IV, 71). Yûnus başta nahiv ve lugat olmak üzere lehçeler, nâdir lugatlar, şiir ve rivayeti, şiir tenkidi, ensâb, kıssa, tefsir, kıraat gibi ilimlerde geniş bilgiye sahipti; şiir râvisi olduğu kadar şiirin iyisini kötüsünden ayırt eden bir eleştirmendi. Onun döneminde bazı şairlerin şiirlerini Yûnus’a göstererek değerlendirmelerini aldıkları rivayet edilir. Câhiz’e göre Yûnus sahâbî Ebû Mûsâ el-Eş‘arî’den sonra en güzel Kur’an okuyan dört kişiden biridir (el-Beyân ve’t-tebyîn, I, 368). Dönemin bir geleneği olarak Yûnus’un nahiv ve lugat bilgisi Müberred tarafından diğer âlimlerle karşılaştırılmıştır. Müberred’e göre Ebû Zeyd el-Ensârî nahiv âlimiydi, ancak Halîl ve Sîbeveyhi kadar âlim değildi. Yûnus ise lugat bilgisinde Ebû Zeyd ile aynı olmakla birlikte nahvi Ebû Zeyd’den daha iyi bilirdi (Kemâleddin el-Enbârî, s. 126-127). Yûnus’un Basra’da kurduğu ders halkasına birçok talebe ve edip yanında çölden gelen bedevîler de katılmıştır. Şair Mervân b. Ebû Hafsa, Basra’daki ders halkalarını araştırdığını, Yûnus’un halkasından daha geniş bir halka görmediğini söyler (İbn Abdürabbih, V, 306-307). Bazı talebeleri onun derslerine yıllarca devam etmiş, Ebû Ubeyde kırk yıl, Halef el-Ahmer yirmi yıl ve Ebû Zeyd el-Ensârî on yıl derslerinin müdavimi olmuştur.

Yûnus b. Habîb’in lugat ve nahiv bilgisinin yer aldığı en önemli kaynak Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ıdır. Sîbeveyhi’nin Yûnus’tan yaptığı nakillerin doğruluğu bizzat kendisi tarafından onaylanmıştır. Rivayete göre Sîbeveyhi ölünce Yûnus’a, “Sîbeveyhi, Halîl’in ilmiyle alâkalı 1000 varaklık bir kitap yazdı” denir. Yûnus şaşırarak, “Bu çocuk bunların hepsini ne zaman Halîl’den duymuş, kitabını bana getirin göreyim” der. Kitabı alıp inceleyince şunları söyler: “Onun benden yaptığı nakiller doğru olduğuna göre Halîl’den yaptığı nakiller de doğrudur” (Ebû Saîd es-Sîrâfî, s. 48; Ebû Bekir ez-Zübeydî, s. 49). Yûnus’un nahiv ilmindeki yönteminin inceleneceği en önemli kaynak da el-Kitâb’dır. Bu esere bakıldığında onun dil çalışmalarında hem kıyas hem semâ yöntemini kullandığı görülür. Ancak hocası Ebû Amr b. Alâ gibi semâ yöntemine daha çok başvurduğu anlaşılmaktadır. Yûnus, Araplar’dan topladığı dil malzemesini sadece aktarmamış, aynı zamanda bu malzemeyi ceyyid, hasen, kabih, câiz vb. terimlerle değerlendirmiştir.

Eserleri. Yûnus b. Habîb’in lugat, nâdir kelimeler, tefsir ve atasözleriyle ilgili eserleri şunlardır: Meʿâni’l-Ḳurʾân, en-Nevâdirü’l-kebîr, en-Nevâdirü’ṣ-ṣaġīr, el-Luġāt, el-Ems̱âl. Günümüze ulaşmayan bu eserlerden en-Nevâdir’in bazı kısımları Süyûtî’nin el-Müzhir’inde zamanımıza kadar gelmiştir. Süyûtî en-Nevâdir’i bulamadığını, yalnız Tâceddin İbn Mektûm en-Nahvî hattıyla yazılmış bazı bölümlerini gördüğünü söyler (el-Müzhir, II, 250); ancak eserin en-Nevâdirü’l-kebîr mi yoksa en-Nevâdirü’ṣ-ṣaġīr mi olduğunu belirtmez. Sâgānî’nin eş-Şevârid fi’l-luġa’sında Yûnus’un en-Nevâdir’inde geçen şâz kullanımlara yer verilmiştir. Yûnus’un Meʿâni’l-Ḳurʾân’ı ise Sîbeveyhi, Ebû Ubeyde, Ahfeş el-Evsat ve Ferrâ’nın eserleriyle bugüne ulaşmıştır. Yine atasözlerine dair Mecmaʿu’l-ems̱âl (Meydânî) gibi kaynaklarda Yûnus b. Habîb’den bilgiler aktarılır; bunlar muhtemelen el-Ems̱âl’den alınmıştır. Yûnus’un nahiv alanındaki görüşlerini aktaran Sîbeveyhi eserinde bazan bir bölümün tamamını onun görüşlerine dayanarak kaydeder (el-Kitâb, III, 423). Hüseyin Nassâr Yûnus b. Ḥabîb adlı bir eser kaleme almıştır (Kahire 1968).

BİBLİYOGRAFYA

Sîbeveyhi, el-Kitâb (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn), Kahire 1988, I, 389; II, 159, 204-205, 227; III, 339, 423.

Ma‘mer b. Müsennâ, Mecâzü’l-Ḳurʾân (nşr. Fuat Sezgin), Beyrut 1401/1981, I, 376.

Cumahî, Fuḥûlü’ş-şuʿarâʾ, I, 15, 17, 21.

Câhiz, el-Beyân ve’t-tebyîn, I, 368-369; III, 290.

a.mlf., Kitâbü’l-Ḥayevân, III, 210-211; V, 591.

İbn Kuteybe, eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ (de Goeje), s. 41, 100-101, 376.

İbn Abdürabbih, el-ʿİḳdü’l-ferîd, V, 306-307.

Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî, Mecâlisü’l-ʿulemâʾ (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn), Kahire 1403/1983, s. 188, 259.

Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî, VIII, 5; XVIII, 193.

Ebû Saîd es-Sîrâfî, Aḫbârü’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn (nşr. F. Krenkow), Beyrut 1936, s. 34-35, 43, 48.

Ebü’t-Tayyib el-Lugavî, Merâtibü’n-naḥviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1375/1955, s. 21, 67, 86.

Ebû Bekir ez-Zübeydî, Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1984, s. 32, 49, 51, 53.

Kemâleddin el-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâʾ (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1386/1967, s. 49-51, 126-127.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XX, 64-67.

İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 102; IV, 51, 68, 70, 71.

İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 244, 248.

İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, VII, 60-61.

İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, II, 406.

Süyûtî, el-Müzhir (nşr. M. Ahmed Câdelmevlâ v.dğr.), Kahire, ts. (Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye), II, 250.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, II, 385-386.

Brockelmann, GAL, I, 97-98.

Sezgin, GAS, VIII, 57-58, 266; IX, 49-51.

M. Hayr el-Hulvânî, el-Mufaṣṣal fî târîḫi’n-naḥvi’l-ʿArabî, Beyrut 1399/1979, I, 202-207.

Abdülâl Sâlim Mekrem, el-Ḥaleḳatü’l-mefḳūde fî târîḫi’n-naḥvi’l-ʿArabî, Beyrut 1413/1993, s. 276, 279, 282, 287-293.

Abdullah el-Cübûrî, “Yûnus b. Ḥabîb: Ḥayâtühû ve ârâʾüh”, Mecelletü Âdâbi’l-Müstanṣıriyye, I/1, Musul 1975-76, s. 97-136.

Mahmûd Hüseynî Mahmûd, “Mevḳıf min Yûnus b. Ḥabîb”, MMLAÜr., II/7-8 (1980), s. 125.

Ali Bulut, “Yûnus b. Habîb ve Nahivdeki Yöntemi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 18-19, Samsun 2005, s. 237-264.

Abdülhüseyin el-Mübârek, “Yûnus b. Ḥabîb”, Mevsûʿatü’l-Baṣrati’l-ḥaḍâriyye: el-Mevsûʿatü’l-fikriyye, Bağdad 1989, s. 218-226.

R. Talmon, “Yūnus b. Ḥabīb”, EI² (İng.), XI, 349.