Yusuf Öz. Tarih boyunca Farsça-Türkçe sözlükler. Doktora tezi (1996)

Yusuf Öz. Tarih boyunca Farsça-Türkçe sözlükler. Doktora tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996, XXIV+498 s.

Özet

“Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler” konulu bu tez çalışmasında, başta Anadolu olmak üzere muhtelif sahalarda yazılmış Farsça-Türkçe, Türkçe-Farsça ve bu iki dilin yer aldığı sözlükler tespit edilmiş ve değerlendirilmiştir.

Tespit edilen sözlükler, I. Anadolu sahası, II. İran, Azerbaycan, Hindistan ve diğer sahalar olmak üzere iki başlık altında toplanmış ve kronolojik sıraya göre tanıtılmıştır.

Çalışmada, Anadolu’da yazılmış 105’i mensur, 32’si manzum, toplam 137 sözlük ayrıntılı bir şekilde incelenmiş; diğer sahalarda yazılmış, çoğunluğu manzum olan Türkçe-Farsça sözlükler, kaynaklardan derlenen bilgiler ışığında tanıtılmıştır.

Sözlükler tanıtılırken, müellifler hakkında lüzumlu bilgiler aktarılmış ve bibliyografya verilmiştir. Değerlendirmelerde; sözlüğün adı, telif tarihi, yazılış amacı ve kim adına yazıldığı hususunda bilgiler verilmiş; sözlüğün tertibi, muhtevası, kaynakları ve eser üzerinde yapılmış çalışmalar belirtilmiştir. Tanıtımların sonunda, yazma sözlüklerin tespit edilebilen nüshaları, eski harflerle basılmış sözlüklerin de matbu nüshaları kaydedilmiştir.

Çalışmanın giriş kısmında Arap, Fars ve Türk leksikografisi üzerinde durulmuş, bu dillerde yazılmış ilk lügatlerin yazılış amaçları, muhtevaları ve tertipleri hakkında bilgi verilerek, sözlüklerin tertibinde takip edilen usuller incelenmiştir.

Birinci bölümde, Anadolu’da yazılmış sözlükler kaynak alınarak Anadolu’da Farsça’nın öğretilmesine dair faaliyetlerden bahsedilmiştir. Anadolu’da telif edilmiş sözlükler, şekil, tertip, muhteva, dil grupları ve yazma matbu oluşlarına göre gruplandırılmış ve bu sözlükler, ad ve müellifleri ile birlikte listeler halinde sunulmuştur.

Bu çalışmayla her iki dil arasındaki lisanı münasebetler ortaya konulmaya çalışılmış ve Türk dili ve leksikografisi açısından önem taşıyan bu sözlüklerden her biri üzerinde yapılacak çalışmalara da zemin hazırlanmıştır.

Summary

In this study which is concerned with “The Persian-Turkish Dictionaries”, the Persian-Turkish and Turkish Persian glossaries written mainly in Anatolia or the other glossaries which include these two languages are determined and evaluated. The dictionaries determined are piesented according to their chronological order and gathered under two categoreis: I. Anatolian region; II. Persia. Azarbaijan, India and the other regions.

In the study 105 dictionaries written in the style of prose and 32 metrical vocabularies in Anatolia and more than 50 glossaries written in the other regions are examined in detail and the Turkish-Persian dictionaries most of which are in the prose style arc introduced in light of the knowledge derived from the decuments.

While introducing the dictionaries, the necessary information about the authors is put forth and bibliographies for them are given. In the evaluation information is provided about the titles of the dictionaries, the date and aim of their compilation, and for whom they were devoted and the style, content, references and if there is, the studies about the works are indicated. At the end of the evaluations, the copies of the dictionaries which can te found out and the published copies of the vocabularies in Ottoman language are mentioned in the study.

Introductory chapter dwells upon Arabic, Persian and Turkish lexicographies. In doing this; the aims, contents, and the characteristics of the composition of the first vocabulary in these languages are explained. The manners in the composition of the glossaries are also considered.

In the first chapter, the significance of the Persian language in Anatolia and the activities for teaching this language are taken into consideration. The metrical and prose dictionaries are evaluated and categorized according to their composition, content, language-groups and being manuscript or published. These vocabularies are presented in lists with their titles and authors.

In this study, by putting forth the verbal connections between the Turkish and Persian languages, aground is established for the further studies on any of these vocabularies which has also great significance for the Turkish language.

Not: Çalışmanın tamamında 213 tane Farsça-Türkçe sözlük ayrıntılı veya yalnız künyesi verilmekle tanıtılmıştır. Müellif dil özelliklerini değil coğrafyanı esas alarak sınıflandırma yapmıştır. Çalışmada (s. 437-445’te) “İran ve Azerbaycan sahası” adlı başlıkla verilen bölümde 12 tane sözlük tanıtılmıştır.