ZÂFİR-BİEMRİLLÂH

15 Rebîülâhir 527 (23 Şubat 1133) tarihinde Kahire’de doğdu. Hâfız-Lidînillâh’ın en küçük oğludur. Babasının öldüğü gün onun vasiyeti üzerine Zâfir-Biemrillâh (Bi-A‘dâillâh) lakabıyla halife ilân edildi (5 Cemâziyelâhir 544 / 10 Ekim 1149). Fâtımîler’in on ikinci halifesi olup Mısır’da hüküm süren halifelerin dokuzuncusudur. Hilâfete gelince Necmeddin Ebü’l-Feth Selîm (Süleyman) b. Masâl’i (Massâl) “es-Seyyidü’l-ecel el-Mufaddal emîrü’l-cüyûş” lakabıyla vezir tayin etti. İbn Masâl, kırk elli gün süren vezirliği sırasında zenci askerlerle Türkler arasındaki çatışmaları şiddet kullanarak denetim altına aldı (Makrîzî, el-Münteḳā, s. 141-142). Ali b. Zâfir’e göre ise Halife Zâfir, iki taraf arasındaki anlaşmazlığı sonlandırmak ve askerleri yatıştırmak için onlara para verdi (Aḫbârü’d-düveli’l-münḳaṭıʿa, s. 102). Ancak İbn Masâl’in vezir olmasına rıza göstermeyen İskenderiye’nin Sünnî valisi Ebü’l-Hasan Ali b. Sellâr ayaklanıp askerleriyle birlikte 7 Şâban 544’te (10 Aralık 1149) Kahire’ye girdi. Görüşmeler neticesinde kendisine vezirlik hil‘ati gönderildi ve “el-Âdil Seyfeddin Nâsırü’l-Hak” lakabıyla vezir tayin edildi. Durumu öğrenen İbn Masâl, Bedevîler’den topladığı askerlerle İbnü’s-Sellâr’ın birliklerini yenmeyi başardıysa da daha sonra İbnü’s-Sellâr üvey oğlu Abbas b. Ebü’l-Fütûh ile Talâi‘ b. Rüzzîk’ı onun üzerine gönderdi. 19 Şevval 544 (19 Şubat 1150) tarihinde Dilâs’ta (Delâs) meydana gelen savaşta İbn Masâl ve müttefiki Bedr b. Râfi‘ öldürüldü (İbnü’l-Esîr, XI, 128; Makrîzî, İttiʿâẓü’l-ḥunefâʾ, III, 196-198). Bu savaştan bir ay önce İbnü’s-Sellâr, devletin ileri gelen asker ve bürokratlarının çocuklarından oluşan “sıbyânü’l-hâs” adlı askerî birliği kendisine karşı suikast planladığı gerekçesiyle ortadan kaldırmıştı. Ardından kendisiyle anlaşamadığı nâzırü’d-devâvîn Ebü’l-Kerem Muhammed b. Ma‘sûm et-Tinnîsî’yi öldürttü (a.g.e., III, 198-199).

Öte yandan Receb 545 (Kasım 1150) tarihinde Haçlılar’ın Feremâ’ya saldırarak şehri yağmalamaları ve yakıp yıkmaları üzerine Vezir İbnü’s-Sellâr büyük bir donanma hazırladı. 546’da (1151) Yafa, Akkâ, Sayda, Beyrut ve Trablus liman şehirlerine hücum eden Fâtımî donanması Haçlılar’a büyük zarar verdi, gemileri ele geçirildi yahut yakıldı. Fakat sefer Fâtımî hazinesine 300.000 dinara mal olduğundan devlet harcamalarında kısıtlamaya gidildi. Halep Atabegi Nûreddin Mahmud Zengî, Fâtımî birliklerinin çabalarını desteklemek amacıyla Haçlılar’a karşı karadan bir sefer düzenlemek istediyse de o sırada Dımaşk şehriyle uğraşması sebebiyle bunu gerçekleştiremedi (İbnü’l-Kalânisî, s. 315; Makrîzî, İttiʿâẓü’l-ḥunefâʾ, III, 202). Muharrem 548’de (Nisan 1153) Haçlılar’ın uyguladığı baskıdan çekinen İbnü’s-Sellâr üvey oğlu Abbas’ı Filistin’deki Mısır garnizonu Askalân’ın savunmasıyla görevlendirdi. Abbas, oğlu Nasr ile birlikte Mülhem, Dırgām ve Üsâme b. Münkız gibi emîrlerle yola çıktı. Bilbîs’e vardıklarında kendisinin merkezden uzaklaştırılmak istendiğini düşünüp seferden vazgeçti. Ancak Üsâme b. Münkız, İbnü’s-Sellâr’ı öldürüp yerine geçmesi için Abbas’ı kışkırttı. Halife Zâfir-Biemrillâh’ın yakın arkadaşı olan Nasr, İbnü’s-Sellâr’ın yerine babası Abbas’ın vezir tayin edilmesi konusunda halifeyi ikna etmekle görevlendirildi. Halife Zâfir, Nasr’ın talebini kabul edince Nasr adamlarıyla birlikte İbnü’s-Sellâr’ın evine girip onu öldürdü (6 Muharrem 548 / 3 Nisan 1153). Durumu haber alan Abbas 12 Muharrem 548’de (9 Nisan 1153) Kahire’ye döndü ve “Seyfeddin el-Efdal emîrü’l-cüyûş rüknü’l-İslâm” lakabıyla vezir tayin edildi (Ali b. Zâfir, s. 102-103; İbn Münkız, s. 43-45; Makrîzî, İttiʿâẓü’l-ḥunefâʾ, III, 204-205). Ancak içinde bulunulan zor şartlarda Askalân’ın savunulması amacıyla donanmayı güçlendiren ve Fâtımî Devleti’nde Haçlılar’a karşı Halep Emîri Nûreddin Mahmud Zengî ile anlaşma teşebbüsünde bulunan ilk devlet adamı olan İbnü’s-Sellâr’ın (İbnü’l-Kalânisî, s. 315; İbn Münkız, s. 35-36) öldürülmesi ülkede karışıklıklara yol açtı; bu durumdan faydalanan Haçlılar Askalân’ı ele geçirdiler (27 Cemâziyelevvel 548 / 20 Ağustos 1153). Böylece Fâtımîler, Suriye’deki son kalelerini de kaybetmiş oldular.

Zâfir-Biemrillâh, Abbas’ın nüfuzundan kurtulmak için oğlu Nasr’a vezirlik vaad ederek babasını öldürmesi için onu kışkırttı. Nasr’ın, durumu Üsâme b. Münkız ile babası Abbas’a bildirmesi halifenin sonunu getirdi. Abbas, oğlu Nasr’ı kendi safına çekmeyi başardı ve halifeyi ortadan kaldırmasını istedi (a.g.e., s. 45-46). Hazırlanan suikast planına göre Nasr halifeyi evine davet etti; halife evine gelince de Nasr ve adamları tarafından öldürüldü (15 veya 29 Muharrem 549 / 1 veya 15 Nisan 1154). Bazı kaynaklarda, Zâfir-Biemrillâh ile Nasr arasındaki yakın ilişki sebebiyle birtakım dedikoduların yayıldığı, Abbas’ın bu söylentilerden rahatsız olarak oğlundan halifeyi ortadan kaldırmasını istediği konusunda rivayetlere yer verilir (İbn Hallikân, I, 237; Makrîzî, İttiʿâẓü’l-ḥunefâʾ, III, 208-209). Abbas, ayrıca Zâfir’in öldürülmesinden halifenin iki kardeşi Yûsuf ve Cibrîl’i sorumlu tutarak onları öldürttü ve Zâfir’in beş yaşındaki oğlu Ebü’l-Kāsım Îsâ’yı Fâiz-Binasrillâh lakabıyla halife ilân etti. Vezirlerin tahakkümü altında kalan Zâfir-Biemrillâh’ın oyun ve eğlenceye düşkün olduğu kaydedilir. Zâfir-Biemrillâh, Kahire’de Bâbüzüveyle yakınında el-Câmiu’z-Zâfirî (veya Câmiu’l-Fâkihiyyîn) adıyla anılan bir cami yaptırmış ve bazı gelirlerini buraya vakfetmiştir.

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’l-Kalânisî, Târîḫu Dımaşḳ (Amedroz), s. 308, 315, 319-322, 329-330.

İbn Münkız, Kitâbü’l-İ‘tibâr: İbretler Kitabı (trc. Yusuf Ziya Cömert), İstanbul 2008, s. 35-36, 43-48.

Ali b. Zâfir, Aḫbârü’d-düveli’l-münḳaṭıʿa (nşr. A. Ferré), Kahire 1972, s. 102-107.

İbnü’t-Tuveyr, Nüzhetü’l-muḳleteyn fî aḫbâri’d-devleteyn (nşr. Eymen Fuâd Seyyid), Stuttgart 1412/1992, s. 53-68.

İbn Hammâd es-Sanhâcî, Aḫbâru mülûki Benî ʿUbeyd ve sîretühüm (nşr. Tihâmî Nakra – Abdülhalîm Uveys), Riyad, ts. (Dârü’l-ulûm), s. 106-107.

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil (trc. Abdülkerim Özaydın), İstanbul 1987, XI, 128-129, 160-161, 163-167.

İbn Hallikân, Vefeyât, I, 237-238.

İbnü’d-Devâdârî, Kenzü’d-dürer, VI, 552-554, 557-558, 560, 562-565.

Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb, XXVIII, 203-208.

İbn Haldûn, el-ʿİber, Beyrut 2000, IV, 95-97.

Makrîzî, İttiʿâẓü’l-ḥunefâʾ (nşr. Cemâleddin eş-Şeyyâl – M. Hilmî M. Ahmed), Kahire 1416/1996, III, 189, 196-210.

a.mlf., el-Ḫıṭaṭ (nşr. Eymen Fuâd Seyyid), London 2002, II, 201-202; III, 85-87; IV, 164.

a.mlf., el-Münteḳā min Aḫbâri Mıṣr (nşr. Eymen Fuâd Seyyid), Kahire 1981, s. 141-149.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, V, tür.yer.

İbn İyâs, Bedâʾiʿu’z-zühûr, I/1, s. 227-228.

S. Lane-Poole, History of Egypt in the Middle Ages, London 1901, s. 171-173.

Abbas Hamdani, The Fatimids, Karachi 1962, s. 64-65.

Hasan İbrâhim Hasan, Târîḫu’d-devleti’l-Fâṭımiyye, Kahire 1981, s. 181-186.

De L. O’Leary, A Short History of the Fatimid Khalifate, Delhi 1987, s. 227-232.

Yaacov Lev, State and Society in Fatimid Egypt, Leiden 1991, s. 61-63.

Ârif Tâmir, Târîḫu’l-İsmâʿîliyye, London 1991, IV, 42-50.

Eymen Fuâd Seyyid, ed-Devletü’l-Fâṭımiyye fî Mıṣr, Beyrut 1996, s. 173-179.

Farhad Daftary, Muhalif İslam’ın 1400 Yılı İsmâilîler: Tarih ve Kuram (trc. Ercüment Özkaya), Ankara 2001, s. 318-319.

Nihat Yazılıtaş, Fâtımî Devleti Tarihi, İstanbul 2010, s. 213-216.

Th. Bianquis, “al-Ẓāfir bi-Aʿdāʾ Allāh”, EI² (İng.), XI, 382-383.