ZEKERİYYÂ el-ENSÂRÎ

Çağdaşı Mısırlı tarihçi İbn İyâs ile kendisine niyâbeten kadılık görevinde bulunan talebesi İbnü’l-Hımsî’nin kaydettiğine göre 824 (1421) yılında Mısır’ın doğusunda Bilbîs ve Abbâsiye şehirleri arasındaki Süneyke beldesinde dünyaya geldi (Bedâʾiʿu’z-zühûr, V, 370; Ḥavâdis̱ü’z-zamân, III, 33). Gazzî, Ensârî’nin talebesi olan babasından naklen 823 (1420) yılını kaydederken Sehâvî 826’da (1423) doğduğunu belirtir. Hazrec kabilesinden sahâbî Hubâb b. Münzir’in soyundandır. İlk eğitimini Süneyke’de aldı, Kur’an’ı ezberledi. Babasının ölümü üzerine annesi tarafından ilim tahsili için Kahire’ye gönderildi (841/1437). Ezher’de okudu, muhtelif ilim dallarına ait birçok temel metni ezberledi. Bir müddet sonra memleketine gittiyse de tekrar Kahire’ye döndü. Talebelik yıllarında maddî sıkıntı çektiğinden bir zenginin desteğiyle tahsilini sürdürdü. İbn Hacer el-Askalânî, Muhammed b. Ali el-Kâyâtî, Sâlih b. Ömer el-Bulkīnî, Kemâleddin İbnü’l-Hümâm, Zeynüddin Rıdvân b. Muhammed el-Ukbî, Takıyyüddin eş-Şümünnî, Yahyâ b. Muhammed el-Münâvî, Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şıhne el-Halebî, Muhyiddin Kâfiyeci, Şehâbeddin İbnü’l-Mecdî, Celâleddin el-Mahallî ve Şerefeddin İbnü’l-Haşşâb’ın da aralarında bulunduğu 150’yi aşkın âlimden dört mezhep fıkhı ve diğer dinî ilimler yanında Arap dili ve edebiyatı, hat, astronomi, hesap, cebir, tıp gibi ilim dallarında ders okudu, icâzet aldı (Chester Beatty Library, nr. 3208’de kayıtlı “Sebet” adlı otobiyografisinde okuduğu 110 eseri ve hocalarını, ayrıca faydalandığı, yirmi ikisi kadın olan 112 âlimin ismini zikreder; bk. Arberry, VII/3 [1968], s. 247-263). Bu arada tasavvufa dair çok sayıda kitap inceledi ve Saîdüssüedâ Hankahı’ndaki sûfî meclislerine devam etti, birçok tarikat şeyhinden hırka giyip irşad izni aldı (Gazzî, I, 198). Kendi ifadesine göre bâtın ilimlerinde dualarının kabul edildiği bir mertebeye ulaşınca zâhir ilimlerine yönelerek genç yaşta hocalarının izniyle ders ve fetva verecek düzeye erişti. İmam Şâfiî’nin makamında ve Sâbıkıyye, Salâhiyye ile Cemâliyye’nin aralarında bulunduğu çeşitli medreselerde ve sûfî hankahlarında ders verdi, meşihatlık görevi yaptı. Kendilerinden bâtınî ilimleri tahsil ettiği şeyhlere zâhirî ilimleri öğretti. Şâfiî fıkhında otorite seviyesine ulaşınca çeşitli eserleri medreselerde okutulmaya başlandı. Ders halkasına İslâm dünyasının dört bir yanından birçok talebe katılıyordu. Kendisinden ilim tahsil edenler arasında İbn Hacer el-Heytemî, Hatîb eş-Şirbînî, Abdülvehhâb eş-Şa‘rânî, Bedreddin el-Gazzî, Şehâbeddin Ahmed b. Ahmed er-Remlî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Bekrî, İbnü’n-Nakīb el-Halebî, Ömer b. Ahmed eş-Şemmâ‘ el-Halebî, Şehâbeddin Ahmed Amîre el-Burullusî gibi şahsiyetler bulunmaktadır. 850 (1447) yılında hacca gitti; bu vesileyle Şerefeddin İbnü’l-Merâgī, İbnü’z-Ziyâ el-Mekkî, Takıyyüddin İbn Fehd, Ebü’s-Saâdât İbn Zahîre gibi âlimlerden yararlandı.

Zekeriyyâ el-Ensârî yetkin bir âlim olup adını duyurunca Memlük yöneticilerinin dikkatini çekti; Hoşkadem kendisine kadılık teklifinde bulunduysa da o bunu kabul etmedi. Ardından Sultan Kayıtbay’ın teklif ettiği Şâfiî kādılkudâtlığı görevini de birçok defa geri çevirdikten sonra nihayet ileri sürdüğü şartlar sultan tarafından kabul edilince 6 Receb 886 (31 Ağustos 1481) tarihinde bu görevi üstlendi (İbn İyâs, III, 184, 448); el-Melikü’n-Nâsır Muhammed, Kansu, Canbolat, el-Melikü’l-Âdil Tomanbay ve Kansu Gavri dönemlerinde de bu görevi sürdürdü. 904 Ramazanında (Nisan 1499) artık gücünün azaldığını ve gözlerinin zayıfladığını ileri sürerek Sultan Kansu’dan görevden affını talep ettiyse de bu talebin kabul edilmediği, zayıflığı sebebiyle bayram hutbelerini okuyamadığı, daha sonraları saraydaki bazı kutlamalara da katılamadığı belirtilir (İbnü’l-Hımsî, II, 73, 75, 91, 92). İbn İyâs, Safer 906’da (Eylül 1500) gözleri iyice zayıfladığından kapısını kapatıp kendini azlettiğini, 22 Safer 906’da (17 Eylül 1500) yerine Muhyiddin İbnü’n-Nakīb’in tayin edildiğini yazar (Bedâʾiʿu’z-zühûr, III, 448). İbnü’l-Hımsî, 18 Cemâziyelâhir 906’da (9 Ocak 1501) Tomanbay’ın tahta çıkışı sırasında mâzul olduğu için sarayda hazır bulunmayan Zekeriyyâ el-Ensârî’nin davet edilip getirtildiğini, sultanın kendisine büyük saygı gösterdiğini ve onu tekrar kādılkudâtlık görevine tayin ettiğini kaydeder (Ḥavâdis̱ü’z-zamân, II, 110-111). 1 Şevval 906’da (20 Nisan 1501) Memlük tahtına geçen Kansu Gavri’nin 8 Zilhicce’de (25 Temmuz) azlettiği Ensârî (a.g.e., II, 127; İbn İyâs, IV, 12) bu tarihten sonra kendini tedris, telif ve iftâ faaliyetlerine verdi. Cenazesinde bulunan İbn İyâs’ın kaydettiğine göre 3 Zilhicce 926 (14 Kasım 1520) Çarşamba günü Kahire’de vefat etti. Cenaze namazını Osmanlılar’ın ilk Mısır beylerbeyi olan Hayır Bey kıldırdı ve Karâfe Mezarlığı’nda İmam Şâfiî’nin kabrinin yakınına defnedildi. Gazzî 3 Zilkade 926 (15 Ekim 1520) Çarşamba günü vefat ettiğini ve perşembe günü defnedildiğini yazarsa da çarşamba günü 3 Zilkade’ye değil 3 Zilhicce’ye denk gelmektedir. Abdülvehhâb eş-Şa‘rânî 926 Zilhiccesinde, ölüm haberini Mekke’de 927 Rebîülevvelinde aldığını belirten bir diğer talebesi Şemmâ el-Halebî ise 4 Zilhicce 926’da (15 Kasım 1520) öldüğünü söyler. Ayderûsî’nin zikrettiği 925 (1519) tarihi ile yine onun ve Şemmâ‘ın verdiği 4 Zilhicce (15 Kasım), Gazzî’nin kaydettiği 3 Zilkade günleri yanlış olmalıdır.

Kaynaklarda “el-imâm, el-hâfız, şeyhu meşâyihi’l-İslâm, şeyhü’l-İslâm” gibi lakaplarla anılan Zekeriyyâ el-Ensârî, hemen bütün dinî ilimler alanındaki geniş bilgisi yanında Şâfiî mezhebi naslarını ve özellikle mezhep literatüründe “Şeyhayn” diye anılan Râfiî ve Nevevî’nin eserlerini anlama, onların tercihleri arasında değerlendirme ve tercih yapma konusunda uzmandı. Eserleri mezhep görüşlerinin âyet ve hadislerle temellendirilmesi, ta‘lîl edilmesi, muhakkik ulemânın istidlâllerinin ve kendi görüşlerinin kaydedilmesi, önceki ulemânın hatalı bulduğu nakil ve görüşlerinin eleştirilmesi, hadisleri tahriç ederek kaynaklarının ve bu konuda ulemânın değerlendirmelerinin belirtilmesi bakımından önem taşır. Bundan dolayı eserleri daha sonraki Şâfiî ulemâsı arasında büyük itibar görmüş, mezhebin mesâili hususunda dayanak olmuş, üzerine çeşitli ihtisar, şerh ve hâşiye çalışmaları yapılmıştır. Çoğunu kendi talebelerine okuttuğu eserleri arasında özellikle mutemet görüşlere yer verdiği Menhecü’ṭ-ṭullâb ve buna yazdığı şerh mezhepte mutemet görüşleri tercih hususunda bir istikrarı temsil eder. Daha sonraki mezhep fukahasının yaptığı açıklamalardan, Zekeriyyâ el-Ensârî’nin müctehidlerle ilgili tasnifte “müctehid fi’l-fetvâ ve’t-tercîh” kategorisi içinde değerlendirildiği anlaşılmakta (Târık Yûsuf Hasan Câbir, s. 121-123), bazıları onu IX. (XV.) yüzyılın müceddidi olarak nitelemektedir. Ensârî, Memlük sultanları Kayıtbay ve Kansu Gavri’nin yanlış uygulamalarını kendilerinin de hazır bulunduğu hutbelerinde eleştirmekten çekinmeyen, takvâ sahibi, ibadete düşkün, tasavvuf ehli bir âlimdi. Şa‘rânî, Ensârî’nin elinden hırka giydiğini, kendisine yirmi yıl hizmet ettiğini, onu hiçbir zaman gaflet halinde ve boş işlerle meşgul görmediğini belirtir. Burhâneddin el-Bikāî’nin İbnü’l-Fârız ile Muhyiddin İbnü’l-Arabî’yi tekfir ettiği sırada sultanın ulemâdan görüş istemesi üzerine birçoğu aleyhte görüş bildirirken Ensârî onların velî olduklarına dair fetva vermiştir.

Eserleri. Velûd bir müellif olan, naklî ve aklî ilimlerin birçok dalında eser telif eden Zekeriyyâ el-Ensârî’yi ulaştığı şöhret bakımından IX. (XV.) yüzyılın müceddidi olarak niteleyen Abdülkādir el-Ayderûsî özellikle Şâfiî fıkhına dair eserlerinin önem taşıdığını, diğer eserlerinin derlemeden ibaret olduğunu ileri sürer (en-Nûrü’s-sâfir, s. 115). Günümüze ulaşan elliyi aşkın eserinden yayımlananlar şunlardır:

A) Fıkıh ve Fıkıh Usulü. 1. Menhecü’ṭ-ṭullâb. Yahyâ b. Şeref en-Nevevî’nin Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn adlı eserinin muhtasarıdır (Bulak 1285, 1294; Kahire 1287, 1311, 1329, 1343, 1344; Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’in kenarında, Kahire 1305, 1308, 1314, 1329; Mekke 1306). Eser üzerine müellifin dışında Abdülkādir b. Ahmed el-Fâkihî, Ahmed b. Ali el-Mısrî (İḥsânü’l-vehhâb), Ali b. Şelebî eş-Şebbînî, Ali b. Abdülber el-Venâî (Keşfü’n-niḳāb), Ahmed b. Hasan et-Tılâvî (Fetḥu’l-vehhâb) gibi âlimler şerh yazmış; İbnü’l-Cevherî kitabı önce Nehcü’ṭ-ṭâlib li-eşrefi’l-meṭâlib adıyla ihtisar etmiş, ardından İtḥâfü’r-râġıb ismiyle şerhetmiş, bu şerh üzerine de hâşiyeler yazılmıştır.

2. Fetḥu’l-vehhâb bi-şerḥi Menheci’ṭ-ṭullâb. Bir önceki eserin şerhidir (Bulak 1294; Kahire 1329, 1332, 1380; Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’in kenarında, I-II, Kahire 1305, 1329). Bu eser üzerine İbn Kāsım el-Abbâdî, Ali b. Yahyâ ez-Zeyyâdî, Nûreddin el-Halebî, Muhammed b. Ahmed eş-Şevberî, Ahmed b. Hasan el-Cevherî el-Kebîr, Sultân b. Ahmed el-Mezzâhî, Abdülber b. Abdullah el-Üchûrî, Nûreddin eş-Şebrâmellisî, İbrâhim b. Muhammed el-Birmâvî, Ahmed b. Ömer ed-Deyrebî, Süleyman b. Ömer el-Cemel (Fütûḥâtü’l-vehhâb bi-tavżîḥi Şerḥi Menheci’ṭ-ṭullâb, I-V, Kahire 1305), Mustafa b. Hanefî ez-Zehebî (er-Resâʾilü’z-Zehebiyye fi’l-mesâʾili’d-daḳīḳati’l-Menheciyye, I-II, Kahire 1315, 1332, 1344; I-II, Beyrut, ts. [Dârü’l-ma‘rife], 1418/1998) ve Süleyman b. Muhammed el-Büceyrimî (et-Tecrîd li-nefʿi’l-ʿabîd, I-IV, Bulak 1286, 1292, 1307, 1309) hâşiyeler kaleme almıştır (Menhecü’ṭ-ṭullâb ve müellifin şerhi üzerine yapılan çalışmalar için bk. Habeşî, III, 1942-1947).

3. Taḥrîru Tenḳīḥi’l-Lübâb. Ebü’l-Hasan İbnü’l-Mehâmilî’nin Şâfiî fıkhına dair el-Lübâb fi’l-fıḳh adlı eserine Veliyyüddin İbnü’l-Irâkī’nin yazdığı Tenḳīḥu’l-Lübâb adlı muhtasarın açıklamalı muhtasarıdır (Bulak 1292; Kahire 1306, 1309, 1310, 1316, 1377). Muhammed Abdürraûf el-Münâvî eseri İḥsânü’t-taḳrîr bi-şerḥi’t-Taḥrîr adıyla şerhetmiştir. Şerefeddin Yahyâ b. Mûsâ el-Amrîtî, Taḥrîr’i et-Teysîr (Naẓmü’t-Taḥrîr) adıyla manzum hale getirmiş (Kahire 1314), bunu da Muhammed Abdürraûf el-Münâvî (Fetḥu’r-raʾûfi’l-ḫabîr), Muhammed el-Kabbânî, Abdullah b. Hicâzî eş-Şerkāvî (Fetḥu’l-ḳadîri’l-ḫabîr) ve Nâsırüddin Muhammed b. Sâlim et-Tıblâvî (Behcetü’t-taḥrîr) şerhetmiştir.

4. Tuḥfetü’ṭ-ṭullâb bi-şerḥi Taḥrîri Tenḳīḥi’l-Lübâb (Bulak 1292; Kahire 1306, 1309, 1331, 1340, 1360; Mekke 1310, 1316; nşr. Ebû Abdurrahman Salâh b. Muhammed b. Uveyza, Beyrut 1418/1997). Tuḥfetü’ṭ-ṭullâb üzerine Şehâbeddin Ahmed b. Ahmed el-Kalyûbî, Şehâbeddin er-Remlî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed eş-Şevberî, Abdülber b. Abdullah el-Üchûrî, Abdullah b. Hicâzî eş-Şerkāvî (Tuḥfetü’ṭ-ṭullâb ile birlikte, I-II, Kahire 1360/1941; I-IV, Beyrut 1418/1997) gibi âlimler hâşiye yazmıştır (Taḫrîru Tenḳīḥi’l-Lübâb ve müellifin şerhi üzerine yapılan çalışmalar için bk. Habeşî, I, 543-547).

5. Esne’l-meṭâlib şerḥu Ravżi’ṭ-ṭâlib. Yahyâ b. Şeref en-Nevevî’nin Ravżatü’ṭ-ṭâlibîn adlı eserine İbnü’l-Mukrî el-Yemenî tarafından Ravżü’ṭ-ṭâlib adıyla yapılan muhtasarın şerhidir (Şehâbeddin er-Remlî’nin hâşiyesiyle birlikte, I-IV, Kahire 1301, 1313; nşr. Muhammed Muhammed Tâmir, I-IX, Beyrut 1422/2001).

6. el-Ġurerü’l-behiyye fî şerḥi’l-Behceti’l-Verdiyye. Zeynüddin İbnü’l-Verdî‘nin, Abdülgaffâr b. Abdülkerîm el-Kazvînî’ye ait el-Ḥâvi’ṣ-ṣaġīr’i manzum hale getirdiği el-Behcetü’l-Verdiyye adlı eserinin şerhi olup İbn Kāsım el-Abbâdî ve Abdurrahman b. Muhammed eş-Şirbînî bu esere birer hâşiye yazmıştır (üç eser birlikte: I-V, Kahire 1315, 1318; nşr. Muhammed Abdülkādir Atâ, I-XI, Beyrut 1418/1997). Bizzat müellif esere Ḫulâṣatü’l-fevâʾidi’l-Muḥammediyye adıyla bir de küçük şerh yazmıştır.

7. Lübbü’l-uṣûl. Tâceddin es-Sübkî’nin Cemʿu’l-cevâmiʿinin muhtasarıdır. Ensârî bu eserini Ġāyetü’l-vüṣûl ilâ şerḥi Lübbi’l-uṣûl ismiyle şerhetmiş (ikisi birlikte, Kahire 1327), İbnü’l-Cevherî bu şerhe bir hâşiye yazmıştır (üç eser birlikte: Kahire 1310, 1330, 1347, 1360). Abdullah Muhammed el-Ahmedî es-Sâlih (1404/1984, Câmiatü Ümmi’l-kurâ [Mekke]) ve Sirâcülhak b. Muhammed Lokmân (1421, el-Câmiatü’l-İslâmiyye [Medine]) hazırladıkları yüksek lisans tezlerinde, Ahmed Sırrülhatem Abdullah doktora tezinde (1405/1985, Câmiatü Ümmi’l-kurâ [Mekke]) Ġāyetü’l-vüṣûl’ü tahkik etmiştir.

8. Ḥâşiye ʿale’t-Telvîḥ. Sadrüşşerîa’nın Tenḳīḥu’l-uṣûl’üne Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin yazdığı et-Telvîḥ ilâ keşfi ḥaḳāʾiḳi’t-Tenḳīḥ adlı şerhin hâşiyesidir (beş eserin yer aldığı bir mecmua içinde, 1292).

9. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi Cemʿi’l-cevâmiʿ. Celâleddin el-Mahallî’nin eseri üzerine yazılmıştır (nşr. Abdülhafîz Hilâl el-Cezâirî, I-IV, Riyad 1428/2007).

10. Fetḥu’r-raḥmân ʿalâ metni (bi-şerḥi) Luḳṭati’l-ʿaclân. Bedreddin ez-Zerkeşî’nin kelâm, fıkıh, usul, mantık ve felsefeye dair Luḳṭatü’l-ʿaclân ve belletü’ẓ-ẓamʾân adlı eserinin şerhidir (Kahire 1328, 1329, 1929; nşr. Adnân Şihâbüddin, Amman 1433/2010).

11. Nihâyetü’l-hidâye ilâ taḥrîri’l-Kifâye. İbnü’l-Hâim’in ferâize dair Kifâyetü’l-ḥuffâẓ’ının şerhidir. Abdürrâzık Ahmed Hasan Abdürrâzık hazırladığı doktora tezinde eseri neşre hazırlamış (1412/1992, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye [Riyad]) ve daha sonra yayımlamıştır (I-II, Riyad 1420/1999).

12. ʿİmâdü’r-rıżâ bi-beyâni Âdâbi’l-ḳażâʾ. Şerefeddin Îsâ b. Osman el-Gazzî’nin Âdâbü’l-ḥükkâm’ının muhtasarıdır (nşr. İsmâil Muhammed Ebû Şerîa, Kahire 1987). Eser, Muhammed Abdürraûf el-Münâvî tarafından Fetḥu’r-raʾûfi’l-ḳādir li-ʿabdihî hâẕe’l-ʿâcizi’l-ḳāṣir adıyla şerhedilmiştir (nşr. Abdurrahman Abdullah Avaz Bekîr, I-II, Cidde 1406/1986).

13. el-Ḥudûdü’l-enîḳa ve’t-taʿrîfâtü’d-daḳīḳa. Yaklaşık 200 fıkıh teriminin açıklandığı bir risâledir (el-Lüʾlüʾü’n-naẓîm’in kenarında, Kahire 1319; nşr. Abdülgafûr Fayz Muhammed, “Ḥudûdu’l-elfâẓi’l-mütedâvile fî uṣûli’l-fıḳh ve’d-dîn”, Mecelletü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî ve’t-türâs̱i’l-İslâmî, V [1402/1982], s. 565-581; nşr. Mâzin el-Mübârek, Beyrut 1411/1991). Zekeriyyâ el-Ensârî’nin fetvaları Ahmed Ubeyd tarafından el-İʿlâm ve’l-ihtimâm bi-cemʿi fetâvâ Şeyḫilislâm adıyla derlenerek neşredilmiştir (Dımaşk 1355/1936; Beyrut 1404/1984).

B) Tefsir ve Kıraat. 1. Fetḥu’r-raḥmân bi-keşfi mâ yeltebisü fi’l-Ḳurʾân. Bazı müteşâbih âyetlerin esrarı hakkındadır (Hatîb eş-Şirbînî’nin es-Sirâcü’l-münîr’inin kenarında, I-IV, Bulak 1299; Kahire 1311, 1328; nşr. Abdüssemî‘ Muhammed Ahmed Haseneyn, Riyad 1404/1984; nşr. Muhammed Ali es-Sâbûnî, Beyrut 1983, 1405/1985; nşr. Bahâeddin Abdülmevcûd Muhammed, Kahire 1987). Eser üzerine Muhammed Hasbullāh b. Süleyman el-Mekkî Feyzü’l-mennân adıyla bir şerh yazmış (Kahire 1291), Abdullah b. Mutlak et-Tıvâleh hazırladığı yüksek lisans tezinde eseri neşre hazırlamıştır (1404, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye [Riyad]).

2. Fetḥu’l-celîl bi-beyâni ḫafiyyi Envâri’t-tenzîl. Beyzâvî tefsirinin hâşiyesidir. Ensârî bu eserini gözlerini kaybettikten sonra oğlu Cemâleddin Yûsuf’a ve Abdülvehhâb eş-Şa‘rânî’ye imlâ etmiştir. Hasan b. Halevî Müvekkilî yüksek lisans tezinde eserin I. cildini yayıma hazırlamıştır (1406, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye [Riyad]).

3. ed-Deḳāʾiḳu’l-muḥkeme fî şerḥi’l-Muḳaddime. İbnü’l-Cezerî’nin tecvide dair eserinin şerhidir (Kahire 1283, 1308, 1324, 1329, 1332, 1344; Ali el-Kārî’nin el-Mineḥu’l-fikriyye’sinin kenarında, Kahire 1302; Kazan 1887; nşr. Muhammed Gıyâs es-Sabbâğ, Dımaşk, ts.; nşr. Nesîb Neşâvî, Dımaşk 1400/1980; San‘a 1986; nşr. Abdullah Ömer el-Bârûdî, Beyrut 1990; nşr. Muhammed Ahmed Habîb, Kahire 1421/2001). Müellifin torununun torunu Zeynelâbidîn b. Muhyiddin b. Veliyyüddin bu eseri el-Levzaʾiyye ʿalâ şerḥi’l-Cezeriyye adıyla şerhetmiş, Nûreddin eş-Şebrâmellisî de ed-Deḳāʾiḳ’e bir hâşiye yazmıştır.

4. el-Maḳṣıd li-telḫîṣi mâ fi’l-Mürşid. Ebû Muhammed Hasan b. Ali b. Saîd el-Umânî’nin el-Mürşid fi’l-vaḳf ve’l-ibtidâʾ adlı eserinin muhtasarıdır (Bulak 1280, 1281, 1282, 1290; Kahire 1301, 1321; Fîrûzâbâdî’nin Tenvîrü’l-miḳbâs’ının kenarında, Kahire 1290, 1305; Ahmed b. Muhammed el-Üşmûnî’nin Menârü’l-hüdâ’sı ile birlikte, Kahire 1353/1934, 1973; Dımaşk 1985; nşr. Abdurrahman el-Cezâirî, Dımaşk 1423/2002).

5. Tuḥfetü nücebâʾi’l-ʿaṣr fî aḥkâmi’n-nûni’s-sâkine ve’t-tenvîn ve’l-med ve’l-ḳaṣr (nşr. Muhyî Hilâl es-Serhân, Bağdat 1406/1986).

6. Muḳaddime fi’l-kelâm ʿale’l-besmele ve’l-ḥamdele (nşr. Sâlih Mehdî el-Azzâvî, el-Mevrid, VII/3 [1398/1978], s. 239-248). Bu risâle üzerine Ahmed b. Ahmed b. Abdülhak es-Sünbâtî (Kahire 1317), Nûreddin el-Halebî ve Ebû Bekir b. İsmâil eş-Şenevânî birer şerh, Ali b. Ahmed el-Adevî ise hâşiye yazmıştır.

7. İʿrâbü’l-Ḳurʾân (nşr. Muhammed Osman, Kahire 1430/2009).

C) Hadis. 1. Tuḥfetü’l-bârî ʿalâ (bi-şerḥi) Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî (Kastallânî’nin İrşâdü’s-sârî’si, Abdülhâdî el-Ebyârî’nin Neylü’l-emânî’si ile birlikte ve kenarında Nevevî’nin Müslim şerhi olarak, I-XII, Kahire 1325-1326). Eser Muhammed b. Abdülhâdî es-Sindî tarafından hâşiye ile birlikte ihtisar edilmiştir (Kahire 1300, 1318).

2. Fetḥu’l-bâḳī bi-şerḥi (ʿalâ) Elfiyyeti’l-ʿIrâḳī. Zeynüddin el-Irâkī’nin hadis usulüne dair manzumesinin şerhidir (Zeynüddin el-Irâkī’nin kendi şerhiyle birlikte, nşr. Muhammed b. Hüseyin el-Irâkī el-Hüseynî, I-III, Fas 1354; Beyrut, ts.; nşr. Senâullah ez-Zâhidî, Beyrut 1420/1999; Şemseddin es-Sehâvî’nin Fetḥu’l-muġîs̱’i ile birlikte, nşr. Abdüllatîf el-Hümeym ve Mâhir Yâsin Fahl, Beyrut 1422/2002). Eser üzerine Sultân b. Ahmed el-Mezzâhî, Mansûr b. Abdürrâzık et-Tûhî ve Ali b. Ahmed el-Adevî birer hâşiye yazmıştır.

3. el-İʿlâm bi-eḥâdîs̱i’l-aḥkâm. Ahkâm hadislerinin fıkıh konularına göre derlendiği bir eser olup müellif tarafından Fetḥu’l-ʿallâm bi-şerḥi’l-İʿlâm adıyla şerhedilmiştir (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Ali Muhammed Muavvaz, Beyrut 1411/1990).

D) Tasavvuf. 1. Şerḥu’r-Risâleti’l-Ḳuşeyriyye (İḥkâmü’d-delâle ʿalâ taḥrîri’r-Risâle). Abdülkerîm el-Kuşeyrî’nin meşhur eserinin şerhidir (Mustafa b. Muhammed el-Arûsî’nin Netâʾicü’l-efkâri’l-ḳudsiyye fî beyâni meʿânî Şerḥi’r-Risâleti’l-Ḳuşeyriyye adlı hâşiyesiyle birlikte, I-IV, Bulak 1290; Kahire 1318, 1957, 1970; nşr. Abdülvâris Muhammed Ali, I-IV, Beyrut 1420/2000).

2. el-Fütûḥâtü’l-ilâhiyye fî nefʿi ervâḥi’ẕ-ẕevâti’l-insâniyye (ed. A. H. Harley, Journal and Proceedings of the Asiatic Society of Bengal, XX/3, 1924, s. 123-142; Ḥaḳīḳatü’t-taṣavvufi’l-İslâmî içinde, nşr. Bedevî Tâhâ Allâm, Kahire 1412/1992, s. 8-25). On fasıllık bir eser olup müellifin torununun torunu Zeynelâbidîn b. Muhyiddin b. Veliyyüddin tarafından el-Minaḥu’r-rabbâniyye fî şerḥi’l-Fütûḥâti’l-ilâhiyye adıyla şerhedilmiştir.

3. Fetḥu’r-raḥmân bi-şerḥi Risâleti’l-velî Arslân. Arslân b. Ya‘kūb ed-Dımaşkī’nin tevhide, tasavvufa ve ahlâka dair eserinin şerhidir (İzzeddin İbn Gānim el-Makdisî’nin Ḥallü’r-rumûz’u ile birlikte, Kahire 1317; Şürûḥu risâleti’ş-Şeyḫ Arslân içinde, nşr. İzzet Husariyye, Dımaşk 1389/1969, s. 181-198). G. W. J. Drewes bu eserle ilgili bir çalışma yapmıştır (Directions for Travellers on the Mystic Path. Zakariyya’ al-Ansari’s Kitab Fath al-Rahman and its Indonesian Adaptations, The Hague 1977).

E) Dil ve Edebiyat. 1. el-Eḍvâʾü’l-behice fî ibrâzi deḳāʾiḳi’l-Münferice. İbnü’n-Nahvî’nin el-Ḳaṣîdetü’l-Münferice’sinin şerhi olup (Cezayir 1854-1855; Mecmûʿatü’r-resâʾil içinde, İstanbul, ts. [1302], s. 94-122; Kahire 1288, 1323, 1332, 1345; el-Münfericetân içinde, nşr. Abdülmecîd Diyâb, Kahire 1420/1999). Müellif tarafından Fetḥu müferrici’l-kürûb adıyla ihtisar edilmiştir.

2. el-Menâhicü’l-kâfiye fî şerḥi’ş-Şâfiye. Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’in sarf ilmine dair eserinin şerhidir (eş-Şâfiye’nin muhtelif şerh ve hâşiyelerini ihtiva eden iki ciltlik bir mecmua içinde, İstanbul 1310; Razzân Yahyâ Haddâm, Manchester 1424/2003). Ebû Bekir b. İsmâil eş-Şenevânî bu şerh üzerine el-Menâhilü’ṣ-ṣâfiye adıyla bir hâşiye yazmıştır.

3. Fetḥu Rabbi’l-beriyye bi-şerḥi’l-Ḳaṣîdeti’l-Ḫazreciyye. Abdullah b. Osman el-Hazrecî’nin aruz ve kafiyeye dair el-Ḫazreciyye (er-Râmize) adlı kasidesinin şerhi olup (Bedreddin İbnü’d-Demâmînî’nin el-ʿUyûnü’l-[fâḫiretü’l-]ġāmize adlı şerhi ile birlikte, Kahire 1303, 1323, 1324) Cemâleddin Yûsuf b. Sâlim el-Hifnî, Riyâhî ve Hasan b. Ali el-Medâbigī eser için birer hâşiye kaleme almıştır.

4. Aḳṣa’l-emânî fî ʿilmi’l-beyân ve’l-bedîʿ ve’l-meʿânî. Hatîb el-Kazvînî’nin Telḫîṣü’l-Miftâḥ’ının muhtasarıdır (Bulak 1305; Kahire 1323, 1330; şerh ve nşr. Hamza ed-Demirdâş Zağlûl, Kahire 1988).

5. Fetḥu münezzili’l-mesânî (Fütûḥu münezzili’l-mebânî) bi-şerḥi Aḳṣa’l-emânî. Bir önceki eserin şerhidir (Kahire 1332; nşr. Hamza ed-Demirdâş Zağlûl, Kahire 1988). Muhammed b. Mâzî er-Ruhâvî bu şerhe el-Fetḥu’d-dânî adıyla bir hâşiye yazmıştır (Kahire 1342).

6. Bulûġu’l-ereb bi-şerḥi Şüzûri’ẕ-ẕeheb. İbn Hişâm en-Nahvî’nin eseri üzerine yazılmış bir şerh olup Yûsuf el-Hâc Ahmed tarafından doktora tezi olarak neşre hazırlanmıştır (1999, Câmiatü Dımaşk).

7. Dîvân (Kahire 1906).

F) Diğer Eserleri. 1. el-Edeb fî teblîġi’l-ereb. Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī’nin el-Âdâb’ının muhtasarıdır (nşr. Ali Hüseyin el-Bevvâb, Amman 1413/1992).

2. el-Muṭṭalaʿ. Esîrüddin el-Ebherî’nin Îsâġūcî adlı eserinin şerhi olup üzerine muhtelif hâşiyeler yazılmıştır (Yûsuf b. Sâlim el-Hifnî’nin hâşiyesiyle birlikte, Bulak 1282, 1283; Kahire 1328, 1329, 1332-1333, 1345).

3. Şerḥu żâbiṭati’l-eşkâli’l-erbaʿa. Teftâzânî’nin mantığa dair eserinin şerhidir (1292).

4. el-Lüʾlüʾü’n-naẓîm fî revmi’t-taʿallüm ve’t-taʿlîm. Eserde otuz sekiz ilmin tarifi yapılmakta ve faydaları açıklanmaktadır (Müellifin el-Ḥudûdü’l-enîḳa adlı eseriyle birlikte, Kahire 1319, 1339). Abdullah Nezîr Ahmed, bu risâleyi Ḥizânetü’l-ʿulûm fî taṣnîfi’l-fünûni’l-İslâmiyye ve maṣâdırihâ adıyla şerhetmiştir (Beyrut 1419/1998).

5. et-Tuḥfetü’s-seniyye fi’l-ḫuṭabi’l-minberiyye (Kahire 1281). Zekeriyyâ el-Ensârî’nin bunların dışında yazma halinde birçok eseri vardır (listesi ve nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 123-124; Suppl., II, 117-118; Muʿcemü’l-maḫṭuṭâti’l-mevcûde, I, 535-538; Târık Yûsuf Hasan Câbir, s. 48-59, 109-116; Abdülkādir Ahmed Abdülkādir, sy. 29-30 [1421/2000], s. 169-189).

Kâmil Muhammed Cân, Zekeriyyâ el-Enṣârî ve cühûdühü’l-belâġıyye (1404/1984, el-Câmiatü’l-İslâmiyye [Medine]), Sâmiye Abdülhamîd Ahmed Cebr et-Terbiye ʿinde Şeyḫi’l-İslâm Zekeriyyâ b. Muḥammed el-Enṣârî ke-nümûzec li’t-taʿlîm fi’l-ʿaṣri’l-Memlûkî fî Mıṣr (1989, Aynişems Üniversitesi [Kahire]), Târık Yûsuf Hasan Câbir Şeyḫu’l-İslâm Zekeriyyâ el-Enṣârî ve es̱eruhû fi’l-fıḳhi’ş-Şâfiʿî (2004, Ürdün Üniversitesi) adıyla birer yüksek lisans tezi hazırlamış, Nâdiye Hamîs Ali el-Hanâvî de Zekeriyyâ el-Enṣârî ve cühûdühü’l-belâġıyye adıyla bir doktora çalışması yapmıştır (1994, Ezher Üniversitesi).

BİBLİYOGRAFYA

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, III, 234-238.

a.mlf., eẕ-Ẕeyl ʿalâ Refʿi’l-iṣr (nşr. Cûde Hilâl – M. Mahmûd Subh), Kahire 1966, s. 140-150.

Süyûtî, Naẓmü’l-ʿiḳyân (nşr. Philip K. Hitti), New York 1927, s. 113.

İbn İyâs, Bedâʾiʿu’z-zühûr, III, 183-184, 241, 448, 464; IV, 12; V, 370-372.

Şehâbeddin İbnü’l-Hımsî, Ḥavâdis̱ü’z-zamân ve vefeyâtü’ş-şüyûḫ ve’l-aḳrân (nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), Beyrut 1419/1999, I, 389; II, 16, 73, 75, 91, 92, 110-111, 127; III, 30-33.

İbnü’ş-Şemmâ‘ el-Halebî, el-Ḳabesü’l-ḥâvî li-ġureri Ḍavʾi’s-Seḫâvî (nşr. Hasan İsmâil Merve – Haldûn Hasan Merve), Beyrut 1998, I, 281-286.

Şa‘rânî, eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ (nşr. Abdurrahman Hasan Mahmûd), Kahire 1421/2001, II, 688-693.

Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâʾire, I, 196-206, 295.

M. Abdürraûf el-Münâvî, el-Kevâkibü’d-dürriyye (nşr. Abdülhamîd Sâlih Hamdân), Kahire, ts. (el-Mektebetü’l-Ezheriyye), II, 163-164; IV, 52-55.

Abdülkādir el-Ayderûsî, en-Nûrü’s-sâfir, s. 111-116.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VIII, 134-136.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 252-253.

Serkîs, Muʿcem, I, 483-488, 1109; II, 1322, 1512, 1881.

Brockelmann, GAL, II, 122-124; Suppl., I, 263; II, 117-118.

Nebhânî, Kerâmâtü’l-evliyâʾ, II, 79-82.

Abdülmüteâl es-Saîdî, el-Müceddidûn fi’l-İslâm, Kahire, ts. (Mektebetü’l-âdâb), s. 341-343.

Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ʿArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıṣr beyne ʿâmey 1926-1940, Kahire 1980, s. 12, 50, 62.

a.mlf., el-Kütübü’l-ʿArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıṣr beyne ʿâmey 1900-1925, Kahire 1983, s. 12, 41, 58, 59, 63, 82, 96, 113, 165, 198, 281.

a.mlf., el-Kütübü’l-ʿArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıṣr fi’l-ḳarni’t-tâsiʿ ʿaşer, Kahire 1990, s. 7, 24, 25, 27, 42, 53, 56, 67, 84-85, 230.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 457-459.

Ömer Ferruh, Meʿâlimü’l-edebi’l-ʿArabî fi’l-ʿaṣri’l-ḥadîs̱, Beyrut 1406/1985, I, 182-192.

Hilâl Nâcî – İsâm M. eş-Şantî, el-Muʿcemü’ş-şâmil li’t-türâs̱i’l-ʿArabiyyi’l-matbûʿ: el-Müstedrek I, Kahire 1417/1996, s. 56-60.

Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 264, 297, 494-495, 543-547, 639; II, 767, 1072; III, 1942-1947.

Muʿcemü’l-maḫṭûṭâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâṭûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], I, 535-538.

Târık Yûsuf Hasan Câbir, Şeyḫu’l-İslâm Zekeriyyâ el-Enṣârî ve es̱eruhû fi’l-fıḳhi’ş-Şâfiʿî (yüksek lisans tezi, 2004), el-Câmiatü’l-Ürdüniyye.

A. J. Arberry, “The Repertory of Ibn al-Anṣārī”, IS, VII/3 (1968), s. 247-263.

Abdülkādir Ahmed Abdülkādir, “Zekeriyyâ el-Enṣârî: Muṣannefâtühû ve emâkinü vücûdi maḫṭûṭâtihâ”, Âfâḳu’s̱-s̱eḳāfe ve’t-türâs̱, sy. 29-30, Dübey 1421/2000, s. 169-189.

E. Geoffroy, “Zakariyyāʾ al-Anṣārī”, EI² (İng.), XI, 406.