ZERKEŞÎ, Bedreddin

745 (1344) yılında Kahire’de doğdu. Babasının ve dedesinin ismi bazı kaynaklarda yer değiştirmiş şekilde verilmektedir. Babasının veya dedesinin Bahâdır (Bahâdur, cesur, pehlivan) adını taşımasından ailesinin Mısır’a sonradan gelip yerleşen Türk asıllı olması dolayısıyla Türkî, küçükken ailesinin geçimine katkıda bulunmak amacıyla altın ve gümüş işleme (zerkeş) sanatında ustalaştığı için Zerkeşî, Nevevî’nin Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’ine özel bir ilgi duyup ezberlediği için Minhâcî lakaplarıyla anılmaktadır. Öğrenimine küçük yaşlarda Kahire’de başladı. Başta Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn olmak üzere bazı kitapları ezberledi. Döneminin âdeti gereği farklı ilim dallarıyla ilgilenmekle birlikte ağırlıklı olarak fıkıh ve fıkıh usulü tahsil etti. Kahire’de Cemâleddin el-İsnevî, Sirâceddin Ömer b. Reslân el-Bulkīnî, Moğultay b. Kılıç ve 764’te (1363) Kahire’ye gelen Halepli Şâfiî âlimi Şehâbeddin İbnü’l-Hanbelî’nin derslerine devam etti; İbn Hişâm en-Nahvî’den dil ilimlerini öğrendi. Dönemin ilim merkezlerine yaptığı yolculuklarda Dımaşk’ta Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, Selâhaddin İbn Ebû Ömer (Muhammed b. Ahmed el-Makdisî es-Sâlihî) ve İbn Ümeyle el-Merâgī’den, Halep’te Şehâbeddin el-Ezraî’den ders aldı. Öğrencilerinden Birmâvî, mütevazi ve sade bir hayat yaşayan hocası Zerkeşî’nin bütün mesaisini ilmî faaliyetlere ayırdığını, geçim masraflarını ise akrabalarının karşıladığını bildirmektedir. İbn Hacer el-Askalânî’nin belirttiğine göre Zerkeşî zamanının çoğunu evinde ilimle meşgul olarak geçirir, zaman zaman kitapçılar çarşısına gider, kitap almadan eserleri inceleyip notlar tutar, eve döndüğünde bu notları eserlerinin ilgili yerlerine kaydederdi (ed-Dürerü’l-kâmine, III, 398; krş. Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, IV, 306). İslâmî ilimlerin çeşitli dallarında eser veren, birçoğunu kendi hattıyla yazdığı bilinen Zerkeşî talebe yetiştirdi, fetva işleriyle de uğraştı, Zâhiriye Medresesi’nde Şâfiî mezhebi müderrisliği ve Karâfetüssuğrâ’daki Kerîmüddin Hankahı’nda şeyhlik yaptı. Aralarında, çocukları ve Şemseddin Muhammed b. Abdüddâim el-Birmâvî, Ebü’l-Hasan Nûreddin Ali b. Muhammed b. Mûsâ el-Mahallî el-Medenî eş-Şâfiî, Şemseddin İbnü’l-Merâgī el-Medenî (Muhammed b. Ebû Bekir b. Hüseyin), Kemâleddin Muhammed b. Hasan eş-Şümünnî el-İskenderî el-Mâlikî ve Ebü’l-Fütûh Necmeddin Ömer b. Hiccî es-Sa‘dî el-Husbânî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî gibi farklı mezheplere mensup meşhur âlimlerin bulunduğu pek çok talebe yetiştirdi. İlimle dolu bir hayat süren Zerkeşî, 3 Receb 794 (26 Mayıs 1392) tarihinde kırk dokuz yaşında Kahire’de vefat etti ve Karâfetüssuğrâ’da Emîr Bektemür es-Sâkî Türbesi’nin yakınına defnedildi.

Eserleri. Velûd bir müellif olduğundan “musannif” lakabıyla anılan Zerkeşî daha çok el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân adlı eseriyle tanınmış olsa da eserlerinin yarıya yakınını fıkıh ve fıkıh usulüne dair eserlerle hocalarının ve bazı Şâfiî âlimlerinin fıkıh eserlerine yaptığı şerhler teşkil eder. Eserlerinde çok sayıda kaynağa başvurması, lugavî ve fıkhî tahliller yapması, kendi ulaştığı sonuç ve çıkarımlara yer vermesi onun tenkitçi bir fıkıh anlayışına sahip bulunduğunu göstermektedir. Fıkhın on farklı dalında eser telif edildiğini belirten Zerkeşî, bunların arasında en yararlı ve yetiştirici olanının usul ve fıkha dair genel kuralları bir araya getiren, kuşatıcı ve tamamlayıcı özellikleriyle ictihad mertebesine ulaşmaya katkı sağlayan kavâid kitapları olduğunu söylemektedir (el-Mens̱ûr, I, 69-71). Hadis ve hadis usulü alanında telif, şerh ve tahrîc çalışmaları onu bu alanda da söz sahibi yapmıştır. İbn Hacer, Zerkeşî’nin aynı zamanda orta seviyede bir şair olduğunu belirtir (İnbâʾü’l-ġumr, III, 141).

A) Tefsir. Zerkeşî’nin tefsire dair tek eseri el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân’dır. İbn Hacer’in hayranlık uyandıran en mükemmel eserlerden biri olarak nitelediği el-Burhân (İnbâʾü’l-ġumr, III, 140) tefsir usulü ve Kur’an ilimleri alanının en geniş ve en kapsamlı klasik kaynaklarından biridir. Eserin dört cilt halinde değişik baskıları yapılmıştır (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire 1376-1377, 1378; Beyrut 1972; nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 1408/1988; nşr. Zekî Muhammed Ebû Serî‘, Riyad 2006; Kahire 2006; nşr. Muhammed Mütevellî Mansûr, Kahire 1429/2008). el-Burhân üzerine Abdülmecîd Hindâvî Ca‘fer, Bedîʿu’l-Ḳurʾân min Kitâbi’l-Burhân li’l-ʿAllâme ez-Zerkeşî (1988, Ezher Üniversitesi Arap Dili), Halîfe Karnî Muhammed Halîfe Mebâḥis̱ü ʿilmi’l-meʿânî fî Kitâbi’l-Burhân li’l-İmâm ez-Zerkeşî (1988, Ezher Üniversitesi Arap Dili), Vedat Tekin Zerkeşî’nin “el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân”ında Anlama ve Yorum (yüksek lisans tezi, 2007, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü) adlarıyla tez çalışması yapmışlardır.

B) Hadis. 1. en-Nüket ʿalâ Muḳaddimeti İbni’ṣ-Ṣalâḥ (en-Nüket ʿalâ ʿUlûmi’l-ḥadîs̱, Taʿlîḳ ʿalâ Maʿrifeti envâʿi ʿulûmi’l-ḥadîs̱, el-Kelâm ʿalâ ʿulûmi’l-ḥadîs̱). İbnü’s-Salâh’ın ʿUlûmü’l-ḥadîs̱ ve el-Muḳaddime adlarıyla bilinen eserinin şerhi olup Zeynelâbidîn b. Muhammed b. Belâferîc tarafından ilk seksen varakı üzerine yüksek lisans çalışması yapıldıktan sonra (1406, Medine İslâm Üniversitesi) aynı kişinin tahkikiyle yayımlanmıştır (ez-Zerkeşî ve Kitâbühû en-Nüket ʿalâ Muḳaddimeti İbni’ṣ-Ṣalâḥ, I-III, Riyad 1419/1998, 1429/2008).

2. en-Nüket ʿale’l-ʿUmde fi’l-aḥkâm (Taṣḥîḥu ʿUmdeti’l-aḥkâm, Şerḥu’l-ʿUmde). Abdülganî el-Makdisî’nin Buhârî ve Müslim’in el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’lerinde fıkhî konularla ilgili müttefekun aleyh hadisleri bir araya getirdiği ʿUmdetü’l-aḥkâm’ında yer alan hadislerin nisbetlerinin doğruluğunu belirtmek ve dil açısından tahlillerini yapmak üzere kaleme alınmıştır. Eseri önce Merzûk b. Heyyâs ez-Zehrânî “Kitâbü Taşḥîḥi’l-ʿUmde li’l-İmâm ez-Zerkeşî” adıyla Zerkeşî’nin yalnızca hadis tenkidine dair açıklamalarına yer vererek bir özet halinde yayımlamış (Mecelletü’l-Câmiʿati’l-İslâmiyye, sy. 75-76 [Medine 1407]), ardından Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî tarafından muhtevası korunmakla birlikte yeniden tertip edilerek bir bütün halinde neşredilmiştir (nşr. Riyad 2002, 1428/2007). İbn Hacer el-Askalânî’nin de en-Nüket ʿalâ Nüketi’l-ʿUmde adlı bir çalışması vardır.

3. el-İcâbe li-îrâdi me’stedrekethü ʿÂʾişe ʿale’ṣ-ṣaḥâbe. Eserde Hz. Âişe’nin diğer sahâbîlere hadis ve yorum açısından yönelttiği eleştiriler, bu alanda yazılan diğer eserlere (DİA, II, 204) nisbetle oldukça geniş biçimde ele alınmaktadır. Onlarca rivayetin bulunduğu eserde Zerkeşî rivayetleri Kur’an ve Sünnet’e arzederek, tarihî olaylarla mukayese ederek, akıl, mantık ve dil eleştirilerine yer vererek değerlendirmiştir (nşr. Saîd el-Efgānî, Dımaşk 1358/1939, 1391/1971, 1401/1981; Beyrut 1390/1970, 1400/1980, 1405/1985; nşr. Zekeriyyâ Ali Yûsuf, Kahire 1965; nşr. Rif‘at Fevzî Abdülmuttalib, Kahire 1421/2001; nşr. Bünyamin Erul – Şuayb el-Arnaût, Beyrut 1425/2004). Bünyamin Erul eseri genişçe bir sunuş, notlar ve dizinle birlikte Türkçe’ye çevirmiştir (bk. bibl.). Celâleddin es-Süyûtî eseri ʿAynü’l-iṣâbe fi’stidrâki ʿÂʾişe ʿale’ṣ-ṣaḥâbe adıyla özetlemiştir (nşr. Abdullah Muhammed ed-Dervîş, Dımaşk 1983).

4. et-Teẕkire fi’l-eḥâdîs̱i’l-müştehire (el-Leʾâli’l-mens̱ûre fi’l-eḥâdîs̱i’l-meşhûre, el-Fevâʾidü’l-mens̱ûre fi’l-eḥâdîs̱i’l-meşhûre). Eserde halk arasında hadis diye bilinen rivayetler sened ve metin bakımından değerlendirilmiştir. The Encyclopaedia of Islam’ın 2004’te yayımlanan zeylinde Zerkeşî’nin biyografisini yazan Andrew Rippin’in “şimdi kayıp” dediği eserin muhtelif neşirleri vardır (nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 1406/1986, el-Leʾâli’l-mens̱ûre fi’l-eḥâdîs̱i’l-meşhûre el-maʿrûf bi’t-Teẕkire fi’l-eḥâdîs̱i’l-müştehire adıyla; nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ, Beyrut 1417/1996, el-Leʾâli’l-mens̱ûre fi’l-eḥâdîs̱i’l-meşhûre evi’t-Teẕkire fi’l-eḥâdîs̱i’l-müştehire adıyla). Celâleddin es-Süyûtî bu eseri de ed-Dürerü’l-müntes̱ire fi’l-eḥâdîs̱i’l-müştehire adıyla ihtisar etmiş, bu arada bazı ilâvelerde de bulunmuştur (Kahire 1307, 1380; nşr. Halîl Muhyiddin el-Meys, Beyrut 1984; nşr. Muhammed Abdülkādir Atâ, Kahire 1987; nşr. Mahmûd el-Arnaût – Muhammed Bedreddin Kahvecî, Küveyt 1988; nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ, Riyad 1988; nşr. Muhammed Abdürrahîm, Beyrut 1995).

5. et-Tenḳīḥ li-elfâẓi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ (Şerḥu Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî, Ḥâşiyetü’l-Buḫârî). Bu çalışma İbn Hacer’in verdiği bilgiye göre, Zerkeşî’nin daha önce başlayıp müsvedde halinde bıraktığı Şerḥu’l-Buḫârî adlı çalışmasının bir cilt halindeki özetidir. İbn Hacer şerhin orijinalinin bazı bölümlerini gördüğünü belirtmektedir (ed-Dürerü’l-kâmine, III, 398). et-Tenḳīḥ’in de muhtelif baskıları yapılmıştır (nşr. Muhammed Muhammed Abdüllatîf, I-VI, Kahire 1351-1353; nşr. Ahmed Ferîd, Mekke-Riyad 2000; nşr. Yahyâ b. Muhammed Ali el-Hakemî, Riyad 2003, 1425/2004; nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil, Beyrut 1424/2004, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin Keşfü’l-müşkil ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî adlı eseriyle birlikte; nşr. Rıdvân Câmi‘ Rıdvân, Kahire 2002-2007). İbn Hacer el-Askalânî’nin eserdeki yanlışları düzelterek bazı noktaları açıkladığı bir çalışması Ḥavâşî Tenḳīḥi’z-Zerkeşî ʿale’l-Buḫârî adıyla yayımlanmıştır (nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil, Beyrut 1424/2004, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin Keşfü’l-müşkil ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî adlı eseriyle birlikte; nşr. Ebû Abdurrahman b. Hasan ez-Zendî el-Kürdî, Beyrut 1429/2008). et-Tenḳīḥ üzerine Kadı Muhibbüddin İbn Nasrullah el-Bağdâdî en-Nüket (Ḥâşiye) ʿale’t-Tenḳīḥ şerḥi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1151; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1591/5, vr. 106^a-132^b; krş. DİA, XLI, 616), Şemseddin es-Sehâvî Tecrîdü Ḥavâşî ʿalâ Tenḳīḥi’z-Zerkeşî adıyla birer hâşiye yazmıştır. İbn Gāzî el-Miknâsî, eserin eksiklerinin tamamlanması ve Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’nin daha iyi anlaşılması için İrşâdü’l-lebîb ilâ maḳāṣıdi ḥadîs̱i’l-ḥabîb ismiyle bir eser telif etmiştir (nşr. Abdullah Muhammed et-Temsemânî, Muhammediye 1409/1989). Ahmed b. Hüseyin er-Remlî de et-Tenḳīḥ ile Şemseddin el-Kirmânî’nin Buhârî şerhindeki bazı noktaları eleştiren bir eser kaleme almıştır. Medine İslâm Üniversitesi’nden Ali b. Sultân el-Hakemî, Teʿaḳḳubâtü’l-ʿAllâme Bedriddîn ed-Demâmînî fî kitâbihî “Meṣâbîḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ” ʿale’l-İmâm Bedriddîn ez-Zerkeşî fî kitâbihî “et-Tenḳīḥ li-elfâẓi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ” fi’l-ḳażâye’n-naḥviyye ve’ṣ-ṣarfiyye ve’l-luġaviyye adlı çalışmasında Bedreddin İbnü’d-Demâmînî’nin Meṣâbîḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ’inde et-Tenḳīḥ’e dil bilimi açısından yönelttiği eleştirileri ele almıştır (Medine 1416/1995).

6. el-Muʿteber fî taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Minhâc ve’l-Muḫtaṣar. Kādî Beyzâvî’nin Minhâcü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl ve İbnü’l-Hâcib’in Muḫtaṣaru Müntehe’s-sûl ve’l-emel adlı eserlerindeki hadislerin tahrîcine dairdir. Abdürrahîm b. Muhammed Ahmed el-Kaşkarî tarafından üzerine doktora çalışması yapılan eser (1404/1984, Medine İslâm Üniversitesi) Hamdî Abdülmecîd es-Selefî’nin tahkikiyle de basılmıştır (Küveyt 1404/1984).

7. eẕ-Ẕehebü’l-ibrîz fî taḫrîci eḥâdîs̱i Fetḥi’l-ʿazîz (TSMK, III. Ahmed, nr. 482/1-3). Abdülkerîm er-Râfiî’nin eserinde yer alan hadislerin tahrîci ve değerlendirmesiyle ilgilidir. Zerkeşî, el-İcâbe’de zikrettiği bu eserinde İbn Hacer el-Askalânî’nin belirttiğine göre İbnü’l-Mülakkın’ın derlemesini takip etmişse de hadisleri senedleriyle verme konusunda Abdullah ez-Zeylaî’nin yöntemini benimsediği için kitabın hacmi büyümüştür (ed-Dürerü’l-kâmine, III, 398).

C) Fıkıh Usulü. 1. el-Baḥrü’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh. Zerkeşî’nin fıkıh usulü alanındaki eserlerinin yazılış sırası açıkça bilinmemekle beraber Selâsilü’ẕ-ẕeheb’de (s. 332) “büyük kitabım” diye andığı ve 777 (1376) yılında henüz otuz iki yaşında iken kaleme aldığı el-Baḥrü’l-muḥîṭ’i diğerlerinden önce yazdığı anlaşılmaktadır. Dört Sünnî mezheple Zâhirî, Mu‘tezilî ve Şiî âlimlerine ait 200’ü aşkın eserden yararlanılarak telif edilen bu ansiklopedik eser pek çok eski kaynaktan yaptığı derlemelerle dikkati çekmektedir. Zerkeşî’nin, müteahhirîn usulcülerinin kendilerinden iktibasta bulundukları eserleri görmeden nakilde bulunmaları sebebiyle çok kere hataya düştüklerini, kendisinin ise nakilde bulunduğu eserleri gördüğünü, şifahî ve aracı vasıtasıyla görüş nakletmediğini ifade etmesi (el-Baḥrü’l-muḥîṭ, VI, 328) onun ilmî titizliğini göstermektedir. Müellif, kitabının içeriğini daha zengin hale getirmek için usul eserlerinin yanı sıra tefsir, kelâm, hadis şerhleri ve lugat kitaplarına da sıkça atıfta bulunmakta ve terimlerin tanımına geniş yer vermektedir. Konuları işlerken İmam Şâfiî’nin görüşlerine öncelik vermekle birlikte gerek farklı düşünen Şâfiî usulcülerinin gerekse diğer mezhep mensubu muhalif usulcülerin görüşlerini de gerekçeleriyle birlikte vermekte, eleştirel bir bakış açısıyla bunlara ilişkin değerlendirmelerde bulunmaktadır (nşr. Abdülkādir Abdullah Halef el-Ânî v.dğr., I-VI, Küveyt 1409/1988, 1413/1992; I-VIII, Kahire 1414/1994; Muhammed Muhammed Tâmir, I-IV, Beyrut 1421/2000). Eserin “Kitâbü’l-Ḳıyâs” bölümü üzerine Hâris Mustafa Zugayb tarafından 1977 yılında Paris Sorbonne Üniversitesi’nde bir doktora tezi (Edition critique du “Kitāb al-qiyās” extrait du “Kitāb al-baḥr al-muḥīṭ fî uṣūl al-fiqh” de l’Imām Abū ʿAbdullāh Badr al-dīn Muḥammad b. Bahādur al-Zarkašī al-Šāfiʿī) Ali b. Sâlim (Bedrüddîn ez-Zerkeşî ve kitâbühû el-Baḥrü’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh, 1983, el-Külliyyetü’z-Zeytûniyye [Tunus]), Muhammed Halîl (Muḳaddimâtü’l-Baḥri’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh, Yeni Sorbon Üniversitesi [Paris, ts.]) tarafından tezler hazırlanmıştır. Muhammed b. Abdürrezzâk ed-Düveyş I. cildini İmam Muhammed b. Suûd Üniversitesi’nde doktora tezi olarak sunmuştur (1406). Zerkeşî’nin öğrencisi Şemseddin el-Birmâvî, kendisinin el-Elfiyye fî uṣûli’l-fıḳh adlı manzumesine yazdığı şerhte büyük oranda el-Baḥrü’l-muḥîṭ’ten faydalanmıştır. Ömer Osman Arık “ez-Zerkeşî ve el-Baḥrü’l-muḥîṭ” adıyla bir makale yayımlamıştır (Darende İlâhiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, I [1995], s. 177-186).

2. Selâsilü’ẕ-ẕeheb. Hilâf ilmi yöntemiyle kaleme alınan eser fıkıh usulündeki ihtilâflı meseleleri ve bunların sebeplerini göstermek üzere telif edilmiştir (nşr. Muhammed el-Muhtâr b. Muhammed el-Emîn eş-Şinkītî, Kahire 1411/1990; Medine 1423/2002; nşr. Safiyye Ahmed Halîfe, Kahire 2008; nşr. Nâcî es-Süveyd, Beyrut 2011).

3. Teşnîfü’l-mesâmiʿ bi-Cemʿi’l-cevâmiʿ (Şerḥu Cemʿi’l-cevâmiʿ). Tâceddin es-Sübkî’nin muhtasar eseri üzerine yapılan bu şerh bir mukaddime ile yedi bölümden oluşmaktadır; ictihad bölümünün çok geniş şekilde şerhedilmesi dikkat çekicidir. Mûsâ b. Ali Fakīhî tarafından Muhammed b. Suûd Üniversitesi’nde doktora tezi olarak tahkik edilen eserin (1407) muhtelif baskıları yapılmıştır (Kahire 1332; nşr. Seyyid Abdülazîz – Abdullah Rebî‘, I-IV, Kahire 1990, 1418/1998, 1419/1999; nşr. Ebû Amr el-Hüseynî Ömer b. Abdürrahîm, I-II, Beyrut 1420/2000). İbnü’l-Irâkī’nin el-Ġays̱ü’l-hâmiʿ şerḥu Cemʿi’l-cevâmiʿ adlı eserinde bizzat müellifinin de belirttiği üzere çoğunlukla Teşnîfü’l-mesâmiʿ esas alındığı için bir bakıma onun muhtasarı gibidir (nşr. Ebû Âsım Hasan b. Abbas b. Kutb, Kahire 2000, 1423/2003). Tabakat kitaplarında yer almamakla birlikte Zerkeşî, Selâsilü’ẕ-ẕeheb’de bunların dışında el-Vüṣûl ilâ s̱imâri’l-uṣûl (s. 98, 221), Müntehe’l-cemʿ (s. 128) ve Maṭlaʿu’n-neyyireyn (s. 132, 398) adlarıyla üç ayrı usul eserine atıfta bulunmakta ve el-Vüṣûl ilâ s̱imâri’l-uṣûl’den, özellikle Şâfiî görüşlerinin ortaya konuluşu bakımından hangi mezhepten olursa olsun usulcünün müstağni kalamayacağı bir eser olarak söz etmektedir.

D) Fıkıh. 1. el-Mens̱ûr fi’l-ḳavâʿid (el-Ḳavâʿid). Kavâid literatürünün seçkin örneklerinden biri olan eserde kaidelerin alfabetik sırayla derlenmesi, alanında bir ilki teşkil etmekte ve kitaptan yararlanılmasını kolaylaştırmaktadır (nşr. Teysîr Fâik Ahmed Mahmûd, I-III, Küveyt 1402/1982, 1985; nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil, I-II, Beyrut 1421/2000). Sirâceddin Ömer el-Abbâdî el-Mısrî eser üzerine iki ciltlik bir şerh yazmış, Abdülvehhâb eş-Şa‘rânî eseri ihtisar etmiş (Ezher Ktp., nr. 867, Genel, nr. 23430), İbn Kāsım el-Abbâdî bir hâşiye yazmış (Ezher Ktp., nr. 869, Genel, nr. 22232), Cemâleddin Muhammed b. Ahmed es-Sa‘dî el-Hadramî ise eseri önce ihtisar edip sonra şerhetmiştir. Bazı yazmalarda ve kataloglarda eṭ-Ṭırâzu’l-müẕehheb fî ḳavâʿidi’l-meẕheb (el-Ḳavâʿid) adıyla ayrı bir kavâid eseri olarak Zerkeşî’ye nisbet edilen eser de el-Mens̱ûr’un farklı nüshalarından biridir (krş. Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 662, 910; Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 333; Esad Efendi, nr. 478).

2. ed-Dîbâc fî tavżîḥi’l-Minhâc. Nevevî’nin Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’i üzerine yapılan şerhte görüşlerin dayandığı deliller verilmiş, hadislerin kaynağı belirtilmiş, başta Şâfiî fıkhının temel eserleri olmak üzere bazılarının bugün sadece adı bilinen pek çok kaynağa müracaat edilmiştir (Kahire 1306; nşr. Yahyâ Murâd, Kahire 1427/2006; nşr. Osman Gazâl, Beyrut 2009).

3. Ḫabâya’z-zevâyâ. Abdülkerîm er-Râfiî’nin el-Vecîz şerḥu Fetḥu’l-ʿazîz ve Nevevî’nin Ravżatü’ṭ-ṭâlibîn adlı eserlerinde bulunmakla birlikte uygun başlık altında zikredilmemiş olduklarından bulunamadığı düşünülen 616 önemli meselenin kolay ulaşılması amacıyla bilinen fıkıh sistematiğine göre tertip edildiği bir eserdir (nşr. Abdülkādir Abdullah el-Ânî, Küveyt 1402/1982, 1993; nşr. Eymen Sâlih Şa‘bân, Beyrut 1417/1996). Bu eser üzerine Ebû İshak Burhâneddin İbrâhim b. Hıdr b. Ahmed es-Saîdî el-Kusûrî (Ḥavâşî), Ebü’s-Saâdât Bedreddin Muhammed b. Muhammed el-Bulkīnî (Ḥâşiye ʿalâ Ḫabâya’z-zevâyâ) ve İzzeddin Hamza b. Ahmed b. Ali el-Hüseynî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî (Beḳāya’l-ḫabâyâ fi’l-istidrâk ʿalâ Ḥabâya’z-zevâyâ) birer çalışma yapmıştır.

4. Ḫâdimü’r-Râfiʿî ve’r-Ravża. Râfiî’nin Fetḥu’l-ʿazîz ve Nevevî’nin Ravżatü’ṭ-ṭâlibîn’inde mevcut kapalı meseleleri açıklığa kavuşturmak amacıyla kaleme alınan bu hacimli eserde Ezraî’nin et-Tavassuṭ ve’l-fetḥ beyne’r-Ravża ve’ş-Şerḥ’inin üslûbu benimsenerek ondan çok yararlanılmış olmakla birlikte başka kaynaklardan da bilgiler ilâve edilmiştir. On dokuz ciltlik bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (III. Ahmed, nr. 672/1-19). Zerkeşî eserini Taḥrîrü’l-Ḫâdim (Lübbü’l-Ḫâdim) adıyla ihtisar etmiştir. Celâleddin es-Süyûtî zekât bölümünden hac bölümünün sonuna kadar olan kısmı Taḥsînü’l-Ḫâdim adıyla ihtisar etmeye başlamış, ancak tamamlayamamıştır.

5. Şerḥu’l-Vecîz. İmam Gazzâlî’ye ait eserin şerhidir (Zâhiriyye Ktp., Fıkhu Şâfiî, nr. 2392 [499]).

6. Şerḥu’t-Tenbîh. Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin et-Tenbîh’inin şerhi olup birinci cüzü 785 (1383) yılında tamamlanmıştır (TSMK, III. Ahmed, nr. 955/1-4; Berlin Kraliyet Ktp., nr. 4466).

7. Tekmiletü Şerḥi’l-Minhâc. Hocası İsnevî’nin Nevevî’nin Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’ine Kâfi’l-muḥtâc fî şerḥi’l-Minhâc adıyla yazdığı ve yarım kalan (müsâkāt bölümüne kadar) şerhini tamamladığı bir eserdir. Nakil ağırlıklı kitapta İbnü’n-Nakīb el-Mısrî’nin en-Nüket’i esas alınmakla birlikte Ezraî ve Bulkīnî’den de nakiller vardır (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 507; Ezher Ktp., nr. 2669 [Arûsî 42349]; Berlin Kraliyet Ktp., nr. 4525; Yale Üniversitesi Ktp., nr. 1054; Paris Millî Ktp., nr. 1007).

8. Mâ lâ yeseʿu’l-mükellefe cehlüh. Namaza dairdir (Escurial Ktp., nr. 707).

9. el-Ġurerü’s-sevâfir ʿammâ [fî mâ] yaḥtâcü ileyhi’l-müsâfir. Yolculukla ilgili hükümleri ve yolculuk âdâbını konu alan bir eserdir (nşr. Ahmed Mustafa el-Kudât, Amman 1409/1989; Beyrut, ts.; nşr. Merzûk Ali İbrâhim, Kahire 2003).

10. İʿlâmü’s-sâcid fî aḥkâmi’l-mesâcid. Mescidlerle ilgili hükümlerin bir araya getirildiği ilk müstakil eser kabul edilmektedir. Bir mukaddime ile dört bölümden oluşan eserde Mescid-i Harâm, Mescid-i Nebevî, Mescid-i Aksâ ve diğer mescidlerle ilgili fıkhî hükümlere mukayeseli şekilde yer verilmiştir (nşr. Ebü’l-Vefâ Mustafa el-Merâgī, Kahire 1384, 1403, 1420/1999; Ebûzabî 1401/1981; nşr. Eymen Sâlih Şa‘bân, Beyrut 1416/1995).

11. Zehrü’l-ʿarîş fî taḥrîmi’l-ḥaşîş. Hint kenevirinden elde edilen esrar kullanımının fıkhî hükmünün ele alındığı bu risâlede esrarın isimleri, İslâm dünyasında ortaya çıkışı, insanın akıl ve beden sağlığına, ahlâka ve sosyal yaşantıya olumsuz etkileri gibi çeşitli yönleri üzerinde de durulmuştur (nşr. Seyyid Ahmed Ferec, Mansûre 1407/1987). Franz Rosenthal tahkikli neşrini The Herb: Hashish Versus Medieval Muslim Society adlı eser içinde (Leiden 1971) İngilizce, Indalecio Lozano Cámara, Tres Tratados Árabes Sobre El Cannabis Indica: Textos Para La Historia Del Hachi s En Las Sociedades Islámicas S. XIII-XVI adlı çalışma içinde (Madrid 1990) İspanyolca tercümesiyle birlikte yayımlamıştır. Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Şehid Ali Paşa, nr. 2093, vr. 43^b-50^b) el-Fuṣûl fi’l-kelâm ʿale’l-ḥaşîşe adıyla kayıtlı eser bu risâle ile aynıdır.

12. Ḥâşiye ʿalâ Ḳavâʿidi’l-ʿAlâʾî. Şâfiî âlimi Alâî’nin el-Mecmûʿu’l-müẕehheb fî ḳavâʿidi’l-meẕheb adlı eseri üzerine yapılan bir çalışmadır (Brockelmann, GAL Suppl., II, 108).

13. Mefâtîḥu’l-künûz ve melâmiḥu’r-rumûz. Kitâbü’l-Ḥâvî’de yer alan fıkhî meselelerle ilgilidir (Sûhâc/Mısır, Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye, nr. 296).

14. Mecmûʿa fî fıḳhi’ş-Şâfiʿiyye (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Fıkhu Şâfiî, nr. 253).

15. el-Emâlî fî Naẓmi’l-leʾâlî. Ca‘berî’nin Naẓmü’l-leʾâlî adlı ferâize dair manzumesinin şerhidir (Dımaşk el-Mecmau’l-lugavî’de yazması bulunmaktadır).

E) Diğer Eserleri. 1. Luḳṭatü’l-ʿaclân ve bülletü’ẓ-ẓamʾân: Ḫulâṣatü’l-fünûni’l-erbaʿa. 1 Zilhicce 769 (18 Temmuz 1368) tarihinde tamamlanan eser kelâm, fıkıh usulü, mantık ve felsefe konularından oluşan muhtasar bir kitaptır (nşr. Cemâleddin el-Kāsımî, Kahire 1326, 1327; Dımaşk 1934; nşr. Muhammed el-Muhtâr b. Muhammed el-Emîn eş-Şinkītî, Medine-Dımaşk 1425/2004). Kitap üzerine Zekeriyyâ el-Ensârî (Fetḥu’r-Raḥmân bi-şerḥi Luḳṭati’l-ʿaclân ve bülleti’ẓ-ẓamʾân, Kahire 1328, 1355; Şeyh Yâsîn b. Zeynüddin el-Uleymî el-Hımsî’nin bu şerh üzerine yazdığı hâşiye ile birlikte; nşr. Adnân b. Şehâbeddin, Amman 1433/2010), İsmâil b. İbrâhim b. İsmâil el-Alevî ez-Zebîdî (et-Taʿrîf ve’l-beyân fî şerḥi Luḳṭati’l-ʿaclân) ve Ali b. Muhammed b. Zehrân el-Hudarî er-Reşîdî birer şerh yazmıştır. Burhâneddin İbn Ebû Şerîf el-Makdisî ve Ebü’l-Fezâil Hasan b. Ali el-Bedrî el-Hicâzî el-Ezherî de eseri manzum hale getirmiştir.

2. Ḥuliyyü’l-efrâḥ fî şerḥi Telḫîṣi’l-Miftâḥ. Sekkâkî’nin Miftâḥu’l-ʿulûm adlı eserinin belâgat ilimlerine dair bölümünün Kazvînî tarafından yapılan Telḫîṣü’l-Miftâḥ adlı muhtasarına yazılan şerhtir. Müellif ferâğ kaydında eserini 7 Muharrem 763’te (6 Kasım 1361) tamamladığını belirtmektedir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2222).

3. el-Ezhiye fî aḥkâmi’l-edʿiye (nşr. Cemîl Abdullah Avîza, Amman 1431/2010). Zekeriyyâ el-Ensârî tarafından Telḫîṣü’l-Ezhiye fî aḥkâmi’l-edʿiye adıyla ihtisar edilmiştir (nşr. Abdürraûf b. Muhammed b. Ahmed el-Kemâlî, Beyrut 1426/2005).

4. et-Teẕkiretü’n-naḥviyye (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1458). Dil bilimi konularıyla ilgili birçok meselenin ele alınıp tartışıldığı eserin Köprülü Kütüphanesi’nde bulunan müellif hattı nüshası, kaynaklarda yazısı okunaksız olduğu ifade edilen Zerkeşî’nin yazısına bir örnek teşkil etmesi bakımından ayrı bir öneme sahiptir.

5. Şerḥu Ḳaṣîdeti’l-bürde. Bûsîrî’ye ait eserin şerhidir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 3542; Hüdâbahş Bankipûr, nr. 2534).

6. Maʿnâ lâ ilâhe illallāh (nşr. Ali Muhyiddin Ali el-Karadâğî, Kahire 1982, 1985; Tunus 1984, 1986; Beyrut 1406/1986, 1425/2005). İskenderiye Kütüphanesi’nde (nr. 87) Risâle fî kelimâti’t-tevḥîd adıyla Zerkeşî’ye nisbet edilen eser bu eserle aynı olmalıdır.

7. ʿUḳūdü’l-cümân. İbn Hacer’in müellifin Naẓmü’l-cümân fî ebnâʾi’z-zamân adıyla andığı eseriyle aynı olmalıdır (İnbâʾü’l-ġumr, III, 140). İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-aʿyân’ının zeyli olan eserin 764 (1363) yılında Kahire’de tamamlanan müellif hattı nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Fâtih, nr. 4434) bir diğer nüshası Medine Ârif Hikmet Kütüphanesi’nde (Tarih, nr. 459) kayıtlıdır. İbn Hacer’in ed-Dürerü’l-kâmine’nin birçok yerinde Zerkeşî’den aktardığı bibliyografik bilgiler bu esere dayanmış olmalıdır. Kitabı Bedreddin el-Aynî Muḫtaṣaru ʿUḳūdi’l-cümân ẕeylü Vefeyâti’l-aʿyân adıyla ihtisar etmiştir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2446). Muhammed Kemâleddin İzzeddin el-Bedrü’z-Zerkeşî müʾerriḫan adlı çalışmasında (Beyrut 1989) ʿUḳūdü’l-cümân’ı esas alarak diğer tarih ve biyografi kaynaklarıyla karşılaştırmak suretiyle Zerkeşî’nin tarihçilik yönünü incelemiştir.

8. Teʾsîlü’l-bünâ fî taʿlîli’l-binâ: Şerḥu ebyâti ʿileli binâʾi’l-esmâʾ min Elfiyyeti İbn Mâlik (nşr. Âdil Fethî Riyâd, Kahire 1428/2007).

9. Râʾiyye fî menâzili’l-Ḥicâz (Mağrib’de Tıtvân Kütüphanesi yazmaları arasında bulunmaktadır).

10. Risâle fi’ṭ-ṭâʿûn ve cevâzi’l-firâr minhu (yazması için bk. Selâsilü’ẕ-ẕeheb, s. 51).

Kaynaklarda Zerkeşî’ye ayrıca Tefsîrü’l-Ḳurʾân, (Meryem sûresine kadar) Keşfü’l-meʿânî ʿalâ ḳavlihî teʿâlâ “ve lemmâ belaġa eşüddehû…” (âyetinin [Yûsuf 12/22] tefsiridir), Şerḥu’l-Erbaʿîn (Nevevî’nin el-Erbaʿûne’n-neveviyye’sinin şerhidir), el-Muḫtaṣarü’l-ḥadîs̱, et-Taḥrîr fi’l-uṣûl, ez-Zerkeşiyye, Ġunyetü’l-muḥtâc fî şerḥi’l-Minhâc, Fetâvâ (İbn Hacer’in, bu eserin Zerkeşî tarafından derlenmek suretiyle meydana getirildiğini belirtmesinden içindeki fetvaların kendi fetvaları olmadığı anlaşılmaktadır, bk. İnbâʾü’l-ġumr, III, 140), ʿAmelü men ṭabbe li-men ḥabbe, Rebîʿu’l-ġazlân (edebiyata dairdir) adlı eserler nisbet edilmektedir. Fî Aḥkâmi’t-temennî adıyla Zerkeşî’ye izâfe edilen risâle (Berlin Kraliyet Ktp., nr. 5410, vr. 3-4) onun el-Mens̱ûr fi’l-kavâʿid adlı eserindeki temenniyle ilgili bölümle (I, 402-411) paralellik göstermektedir (krş. Ahlwardt, V, 19). Bazı kataloglarda el-ʿArûżu’s-Sâviyye adıyla Zerkeşî’ye nisbet edilen eser, mukaddimesindeki müellif ismine göre Şâfiî âlimi Muhammed b. Muhammed b. Necmeddin eş-Şîrâzî et-Tebrîzî el-Mukrî ez-Zerkeşî’ye ait olup kapak sayfasında eser ismi Kitâb fî ʿilmi’l-ʿarûż muḫtaṣaru Ḳaṣîdeti’s-Sâvî şeklinde kaydedilmektedir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1985; krş. İbnü’l-İmâd, VII, 104). Kataloglarda ve yazma nüshasının başında Kitâbü’n-Nikâḥ fi’l-fıḳhi’ş-Şâfiʿî li’l-İmâm ez-Zerkeşî adıyla Zerkeşî’ye nisbet edilen eser de (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 925) Abdülkerîm er-Râfiî’nin Gazzâlî’nin el-Vecîz’i üzerine el-ʿAzîz şerḥu’l-Vecîz adıyla yazdığı şerhin nikâh bölümünün 15 Zilhicce 701 (11 Ağustos 1302) istinsah tarihli bir nüshasından ibarettir.

Zerkeşî hakkında bazı çalışmalar da yapılmıştır: Kenneth Edward Nolin, The Itqān and Its Sources: A Study of al-Itqān fī ʿulūm al-Qurʾān by Jalāl al-Dīn al-Suyūtī with special reference to al-Burhān fī ʿulūm al-Qurʾān by Badr al-Dīn al-Zarkashī (1968, doktora tezi, The Hartford Seminary Foundation); Abdülazîz İsmâil Sakar, ez-Zerkeşî ve menhecuhû fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân (doktora tezi, 1981, Ezher Üniversitesi Usûliddîn Fakültesi); Ali b. Sâlim, Bedrüddîn ez-Zerkeşî ve Kitâbühû el-Baḥrü’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh (1983, el-Külliyyetü’z-Zeytûniyye li’ş-şerîa ve usûliddîn [Tunus]); Abdülhamîd Ahmed Muhammed Ali, Mebâḥis̱ü’t-teşbîh ʿinde’l-İmâm Bedriddîn ez-Zerkeşî (Kahire 1984); Mustafa Canlı, Bedreddin Zerkeşi ve Hadis İlmindeki Yeri (yüksek lisans tezi, 1992, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü); Muhibbüddin Abdüssubhân Vâiz, “Muvâzene fî mebḥas̱i maʿrifeti esbâbi’n-nüzûl beyne’z-Zerkeşî ve’s-Süyûtî” (Mecelletü Külliyyeti’d-dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-ʿArabiyye, XIX [Dübey 2000], s. 59-89); Andrew Rippin, “al-Zarkashī and al-Suyūtī on the ‘Occasion of Revelation’ Material” (IC, LIX [1985], s. 243-258); The Qur’an and Its Interpretative Tradition (Aldershot/Hampshire 2001); Nâsır b. Suûd b. Abdullah es-Selâme, Muʿcemü müʾellefâti’l-ʿAllâme ez-Zerkeşî eş-Şâfiʿî el-maḫṭûta bi-mektebâti’l-Memleketi’l-ʿArabiyyeti’s-Suʿûdiyye (Cîze/Kahire 2002); Mustafa Öztürk, “Zerkeşî’nin Kaynakları: el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân Üzerine Bir İnceleme” (Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, III/2 [2003], s. 181-212); Âdil Fethî Riyâd, el-Cühûdü’n-naḥviyye li-Bedriddîn ez-Zerkeşî: Uṣûlü’n-naḥv, el-mesâʾilü’n-naḥviyye, ḥurûfü’l-meʿânî (Kahire 2006); Gānim b. Abdullah b. Süleyman el-Gānim, Tercîhâtü’z-Zerkeşî fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân (Riyad 2009); Muhammed Muhammed Osman Yûsuf, en-Naṣṣü’l-Ḳurʾânî ʿinde’z-Zerkeşî: Beyne’l-fehm ve’t-teẕevvuḳ (Desûk 2009); Bilal Deliser, ez-Zerkeşî ve Kur’an İlimlerindeki Yeri (Ankara 2012).

BİBLİYOGRAFYA

Bedreddin ez-Zerkeşî, el-Leʾâli’l-mens̱ûre fi’l-eḥâdîs̱i’l-meşhûre (nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ), Beyrut 1406/1986, s. 10-15, 79.

a.mlf., el-Baḥrü’l-muḥîṭ (nşr. Abdüssettâr Ebû Gudde), Küveyt 1413/1992, VI, 328.

a.mlf., el-İcâbe (nşr. Bünyamin Erul – Şuayb el-Arnaût), Beyrut 1425/2004, s. 9-28, 283.

a.mlf., Selâsilü’ẕ-ẕeheb (nşr. M. Muhtâr b. M. Emîn eş-Şinkītî), Kahire 1411/1990, s. 26-66, 98, 128, 132, 221, 332, 398.

a.mlf., el-Mens̱ûr fi’l-ḳavâʿid (nşr. Teysîr Fâik Ahmed Mahmûd), Küveyt 1402/1982, I, 69-71, 402-411.

Makrîzî, es-Sülûk, VIII, 779.

İbn Kādî Şühbe, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, III, 167-168.

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 126, 261; II, 465; III, 397-398.

a.mlf., İnbâʾü’l-ġumr, III, 138-141.

İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ṣ-ṣâfî, IX, 335-336.

a.mlf., en-Nücûmü’z-zâhire, XII, 134.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, I, 338, 343; II, 185, 237, 296; IV, 306; VI, 24, 78, 88; VII, 161, 281.

Süyûtî, Ḥüsnü’l-muḥâḍara, I, 437.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, I, 162-163.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 448, 549, 698, 699, 832, 834, 876; II, 1162, 1223, 1384, 1495, 1927.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VI, 335; VII, 104, 151, 193; VIII, 20, 269.

Ahlwardt, Verzeichnis, X, 324 (İndeks).

Brockelmann, GAL, II, 112; Suppl., II, 108.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 174-175.

Karatay, Arapça Yazmalar, II, 649-651, 724-729.

Bünyamin Erul, Hz. Aişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler, Ankara 2000.

Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 117, 402-403, 455; II, 759, 1225, 1400-1401; III, 1589, 1912, 1937, 2120, 2148.

A. Rippin, “Al-Zarkashī and al-Suyūtī on the ‘Occasion of Revelation’ Material”, IC, LIX/3 (1985), s. 243-258.

a.mlf., “al-Zarkas̲h̲ī”, EI² Suppl. (İng.), s. 842.

Mustafa Fayda, “Âişe”, DİA, II, 204.

Abdullah Kahraman, “Tüsterî, Nasrullah b. Ahmed”, a.e., XLI, 616.

Hişâm Burhânî, “ez-Zerkeşî”, el-Mevsûʿatü’l-ʿArabiyye, Dımaşk 2004, X, 344-345.

Ömer Abdüsselâm Tedmürî, “ez-Zerkeşî, Bedrüddîn Muḥammed b. Behâdır”, Mv.AU, XI, 130-132.