ZEYLAÎ, Osman b. Ali

Hayatına dair yeterli bilgi yoktur. Bazı kaynaklarda künyesi Ebû Amr diye kaydedilmektedir. Doğum yeri olan Zeyla‘, Kızıldeniz kıyısında bir liman ve özellikle Afrika’nın doğusu ile güneyinde İslâm’ın ilk yayıldığı ticaret şehirlerinden biri olup değişik yerlerden gelen hacıların yola çıkmadan önce uğradığı bir merkez ve farklı kültürlerin kaynaşma imkânı bulduğu bir kavşak noktasıdır. Bu sebeple Zeyla‘ ve civarında Şâfiî, Hanefî ve Mâlikî mezhepleri bir arada yaşamış ve gelişimlerini sürdürmüştür (Hussein Ahmed, s. 65). Bu çevrede değişik fıkıh mezheplerinin varlık sebeplerinden biri de bölge halkının başta Yemen, Hicaz ve Mısır olmak üzere İslâm dünyasının değişik yerlerine gidip öğrenim görmesidir. Hanefî mezhebinin yaygın olduğu bir muhitte yetişen Zeylaî 705 (1305) yılında gittiği Kahire’de akranları arasında ilmiyle temayüz etti. Âşûriyye’de, Devâdâriyye’de ve Karâfe’deki Türbetü’l-Mes‘ûdiyye’de ders verdi. Dönemin Hanefî kadıları onun görüşlerine ve fetvalarına önem verirdi. Hayatını Kahire’de geçirdi; öğretim ve fetva çalışmalarının yanı sıra telifle meşgul oldu. Kaynaklarda Kahire’de bulunduğu süre içerisinde fıkıh ilmini yaydığı ve insanların kendisinden çok yararlandığı ifade edilir. Öğrencileri arasında İbnü’s-Sâiğ ez-Zümürrüdî ve Abdullah b. Yûsuf ez-Zeylaî’nin adları anılır. 743 yılının Ramazan ayında (Şubat 1343) vefat eden Zeylaî, Karâfe Mezarlığı’nda ashaptan Ukbe b. Âmir’in kabrinin bulunduğu bölgede defnedildi.

Eserleri. Zeylaî’nin günümüze ulaşan ve kendisine şöhret kazandıran tek eseri Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ olup Nesefî’nin Hanefî literatüründe muteber metinlerden biri kabul edilen Kenzü’d-deḳāʾiḳ’ı üzerine yazılmış önemli şerhlerden biridir. Aynı eser için bir şerh kaleme alan ve Zeylaî’ye sık sık atıflarda bulunarak onu “Şârih” diye anan İbn Nüceym de (el-Baḥrü’r-râʾiḳ, I, 7, 12, 20, 134, 235) Kenzü’d-deḳāʾiḳ şerhlerinin en mükemmelinin Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ olduğunu belirtir (a.g.e., I, 2). Zeylaî, küçük hacimli Kenzü’d-deḳāʾiḳ’ın bütün fıkıh konularını içerdiğine işaret ettikten sonra kendisinin bu esere orta uzunlukta bir şerh yazıp kapalı ifadelerini ve hükümlerin illetlerini açıklamak, fürûa dair bazı örneklerle meseleleri daha ayrıntılı biçimde ele almak istediğini ve eserde mevcut incelikleri ortaya çıkarmayı amaçladığı için şerhine Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ adını verdiğini belirtir (Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ, I, 29). İlk dönemlerden itibaren muteber kabul edilen ve Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulan eser (Yakuboğlu, s. 151) günümüzde de önemli bir başvuru kaynağıdır. Zeylaî eserinde Hanefî fakihlerinin yanı sıra başta İmam Şâfiî, Mâlik, Ahmed b. Hanbel, İbn Ebû Leylâ, Evzâî, Zührî, Hasan-ı Basrî, İkrime el-Berberî, İbn Şübrüme, İbrâhim en-Nehaî gibi müctehidler olmak üzere Zâhirîler, Şîa ve Hâricîler’in görüşlerine de yer vermiş, incelediği meselelerde Hanefî mezhebinin görüşünün tutarlılığını naklî ve aklî delillerle ortaya koymaya çalışmıştır. Hanefî müctehidlerinin görüşleri arasında tercihlerde bulunmuş, benimsemediği görüşü delilleriyle beraber ele alıp niçin tercih edilmediğini anlatmıştır. Zeylaî sadece ilk dönem Hanefî müctehidlerinin fikirlerini aktarmakla yetinmemiş, sonraki dönemlerde mezhep içerisinde âlimlerin çeşitli konularla ilgili görüşlerini de aktarmıştır. Kitabın değişik yerlerinde fakihler tarafından mezhep imamlarının yanlış yorumlanan görüşlerini tashih etmesi, zaman zaman Nesefî’yi de eleştirmesi onun ilmî titizliğini belirtmesi açısından önemlidir. Ebü’l-Abbas Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed eş-Şelebî, Muhammed b. Muhammed el-Hasenî (el-ʿAḳāʾiḳ ʿalâ Tebyîni’l-ḥaḳāʾiḳ), Muhammed Kerîmullah b. Lutfullah el-Fârûkī ed-Dihlevî (Brockelmann, GAL, II, 251) ve Muhammed Emîn b. Hasan el-Mîrganî el-Mekkî (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 427; bk. Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 1483) bu esere hâşiye yazmıştır. Cemâleddin Yûsuf b. Mahmûd er-Râzî ez-Zahrânî, Keşfü’r-reḳāʾiḳ fî şerḥi Kenzi’d-deḳāʾiḳ’ını Zeylaî’nin şerhinden özetleyerek yazmış (Fihristü’l-Kütübḫâneti’l-Ḫidîviyye, III, 103; eserin yazma nüshaları için ayrıca bk. Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 926; Arberry, II, 85), kitap bazı kütüphane kayıtlarında Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ’ın muhtasarı şeklinde kaydedilmiştir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2090, 2441; Veliyyüddin Efendi, nr. 1209; krş. Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1516). Çeşitli baskıları bulunan Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ (Leknev 1302; I-VI, Kahire 1303; I-VI, Bulak 1313-1315, Ahmed eş-Şelebî’nin hâşiyesiyle) Ahmed İzzet İnâyet tarafından neşredilmiştir (I-VII, Beyrut 1420/2000, adı geçen hâşiye ile birlikte). Kaynaklarda Zeylaî’nin ayrıca Şerḥu’l-Câmiʿi’l-kebîr, Şerḥu’l-Muḫtâr li’l-Mevṣılî, Bereketü’l-kelâm ʿalâ eḥâdîs̱i’l-aḥkâmi’l-vâḳıʿa fi’l-Hidâye ve sâʾiri’l-kütübi’l-Ḥanefiyye adlı eserleri olduğu belirtilir.

BİBLİYOGRAFYA

Osman b. Ali ez-Zeylaî, Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ (nşr. Ahmed İzzet İnâyet), Beyrut 1420/2000.

Kureşî, el-Cevâhirü’l-muḍıyye, II, 519, 520.

İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim (nşr. M. Hayr Ramazan Yûsuf), Dımaşk 1413/1992, s. 204.

Süyûtî, Ḥüsnü’l-muḥâḍara, I, 470.

Taşköprizâde, Miftâḥu’s-saʿâde, Haydarâbâd 1980, II, 147.

a.mlf., Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾ (nşr. Ahmed Neyle), Musul 1961, s. 125.

İbn Nüceym, el-Baḥrü’r-râʾiḳ, I, 2, 7, 12, 20, 134, 235.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 569; II, 1515, 1516.

Fihristü’l-Kütübḫâneti’l-Ḫidîviyye, III, 103.

Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, Kahire 1324, s. 115-116, 230.

Ali Paşa Mübârek, el-Ḫıṭaṭü’t-Tevfîḳıyye, Kahire 1990, VIII, 15, 16.

Serkîs, Muʿcem, I, 988.

Brockelmann, GAL, II, 94, 251; Suppl., II, 86, 265.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 655.

A. J. Arberry, The Chester Beatty Library: A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1956, II, 85.

J. S. Trimingham, Islam in Ethiopia, London 1965, s. 62, 232-233.

Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Cidde 1413/1993, I, 279.

Hussein Ahmed, Islam in Nineteenth-Century Wallo, Ethiopia: Revival, Reform and Reaction, Leiden 2001, s. 56-57, 60, 65.

Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, II, 737; III, 1482-1483, 1570.

Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Alimleri, Ankara 2006, s. 79.

Kenan Yakuboğlu, Osmanlı Medrese Eğitimi ve Felsefesi, İstanbul 2006, s. 151.

Ya‘akov Meron, “The Development of Legal Thought in Hanafi Texts”, St.I, XXX (1969), s. 114.

Ahmet Kavas, “Doğu Afrika Sahilinde Osmanlı Hakimiyeti: Kuzey Somali’de Zeyla İskelesinin Konumu (1265-1334/1849-1916)”, İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 5 (2001), s. 109-134.