ZEYNELÂBİDÎN

Doğum tarihi konusunda değişik rivayetler bulunmakla birlikte genelde 38 (659) yılında Medine’de doğduğu kabul edilir. Babası Hz. Hüseyin; Sülâfe, Selâme ve Gazâle adlarıyla bilinen annesi Hz. Ömer devrindeki fetihler sırasında Medine’ye getirilen, son Sâsânî hükümdarı III. Yezdicerd’in kızı Şehrbânû’dur. Ebû Muhammed ve Ebü’l-Hüseyin künyeleriyle de anılmakla birlikte daha çok Zeynelâbidîn lakabıyla meşhur olmuştur. Bunun yanında “Seyyidü’s-sâcidîn, Seccâd, Zü’s-sefenât” (fazla secdeden dolayı dizleri nasır tutmuş) lakaplarıyla da tanınır. Resûl-i Ekrem’in ve Hz. Hüseyin’in neslini devam ettirdiği için “Âdem-i Âl-i abâ” ve “Ebü’l-eimme” diye zikredilmiştir. Hüseyin’in Kerbelâ’da şehid edilen büyük oğlu Ali’den (el-Ekber) ayırt edilmesi için Ali el-Asgar adıyla da bilinir.

Zayıf bünyeli ve hastalıklı olması sebebiyle Kerbelâ Vak‘ası’na fiilen katılmadığı halde Şemir b. Zülcevşen kendisini öldürmek istediyse de Emevî ordusu kumandanı Ömer b. Sa‘d tarafından kurtarıldı. Böylece Kerbelâ faciasından sağ kurtulan tek Hüseyin evlâdıdır. Ardından Kûfe Valisi Ubeydullah b. Ziyâd, Ehl-i beyt’ten sağ kalanlarla birlikte onu da Dımaşk’taki Yezîd b. Muâviye’nin yanına gönderdi. Gelenleri iyi karşılayan Yezîd, Zeynelâbidîn’e yanında kalabileceğini söyledi, fakat o Medine’ye dönüp orada yerleşti. Medine’de, Kerbelâ Vak‘ası’na katılmış olan halası Zeyneb’in savaşla ilgili ayrıntılı ve etkileyici konuşmalar yapması üzerine Medineliler Yezîd’e karşı ayaklandı. Bu duruma çok üzülen Zeynelâbidîn fitneden çekinip isyancılarla birlikte hareket etmedi ve isyanı bastırmakla görevlendirilen Müslim b. Ukbe, Harre Savaşı’nda (63/683) halifenin emriyle Zeynelâbidîn’e dokunmadı. Hayatında çeşitli sıkıntılara mâruz kalan ve ilk beş Emevî halifesinin devrini idrak eden Zeynelâbidîn, bu arada meydana gelen Abdullah b. Zübeyr, Muhtâr es-Sekafî ve Abdurrahman b. Muhammed b. Eş‘as’ın ayaklanmalarına şahit oldu. Ehl-i beyt’in başına gelen felâketlerin onların siyasetle uğraşmasından ileri geldiğini görerek siyasetle ilgilenmedi, zalim idarecilerin şerrinden korunmak için dinî-siyasî hiçbir hizbin içinde yer almadı. Bu sebeple Emevî Halifesi Abdülmelik b. Mervân’ın Ehl-i beyt’ten en çok Zeynelâbidîn’i sevdiği nakledilir. Hayatını daha çok ilim ve ibadetle geçiren Zeynelâbidîn’in vefat tarihiyle ilgili çeşitli rivayetler bulunmakla birlikte çoğunluğa göre o, 94 yılı Rebîülevvel ayında (Aralık 712) Medine’de vefat etti ve Bakī‘ Mezarlığı’nda amcası Hasan’ın yanına defnedildi. Şiîler onun Halife Hişâm b. Abdülmelik tarafından zehirlendiğini öne sürer. Vefat ettiği yıl içinde birçok fakihin ölümünden dolayı bu yıla “senetü’l-fukahâ” denilmiştir. Çocuklarının sayısı hakkında on dokuz (dört kız, on beş erkek), on yedi (on erkek, yedi kız), dokuz (hepsi erkek) ve sekiz (hepsi erkek) gibi rakamlar verilir. Kaynaklarda çoğu câriyelerinden doğmuş on üç erkek çocuğunun adı kaydedilir. On iki imamın beşincisi Muhammed el-Bâkır ile Zeydiyye’nin kurucusu sayılan Zeyd bunlar arasındadır (Aʿyânü’ş-Şîʿa, I, 629-630; UDMİ, XIV/2, s. 85).

Zühd ve takvâda ümmetin önde gelenlerinden olan Zeynelâbidîn büyük bir tâbiî idi. Babası ve amcası dışında Hz. Âişe, İbn Abbas, Ebû Hüreyre, Câbir b. Abdullah, Abdullah b. Ömer ve Ümmü Seleme gibi sahâbîlerden hadis rivayet etmiş, tâbiînden Saîd b. Cübeyr, Seleme b. Dînâr gibi kişilerle ilmî sohbetlerde bulunmuştur. Sika bir râvi kabul edilmiş, faydalanabileceği âlimlerin yanına giderek onlardan ilim tahsil etmiştir. Zira ona göre tahsil için ilim sahibinin ayağına gitmek gerekir. Öğrendiklerini başkalarına da öğretmiş, talebeleri kendisinden fıkıh, tefsir, ahlâk ve tasavvufa dair bilgiler rivayet etmiştir. Öğrencileri arasında başta Zührî olmak üzere Süfyân b. Uyeyne, Nâfi‘, Mukātil b. Süleyman gibi kimseler zikredilmektedir. Zamanının en büyük fakihi kabul edilen Zeynelâbidîn, halledilmesi zor meselelerde başvurulan bir merci durumundaydı.

Zeynelâbidîn, daha sonra teşekkül eden İmâmî-İsnâaşerî Şîası’nca imamların dördüncüsü kabul edilmesine rağmen ilk üç halife hakkında hayırdan başka bir şey düşünülemeyeceğini söylemiş, onların eleştirilmelerini uygun görmemiş, Kur’an’da övülen bu mümtaz şahsiyetlere ta‘nedenlerin müslüman sayılamayacağını ifade etmiştir. Kendisine Hz. Ali’nin ne zaman rec‘at edeceğini soran birine “kıyamet günü” cevabını vermiştir (İbn Kesîr, IX, 107). Onun Şîa’ya dair şu sözleri bu konulardaki anlayışını yansıtması bakımından dikkat çekicidir: “Ey Iraklılar! Bizi İslâm kardeşliği sevgisiyle seviniz, sakın putlara tapar gibi sevmeyiniz. Zira bu şekildeki sevginiz bizim için sadece bir ar ve utanç vesilesidir” (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, IV, 398). Zeynelâbidîn’in abdest alırken sararması, namaz kılarken titremesi ve geceleyin fakirlere sırtında yiyecek taşımasıyla ilgili rivayetler onun zühdüne, takvâsına ve cömertliğine örnek teşkil eder. Tasavvuf kaynaklarında onun ilim, ibadet, edep ve ahlâka dair sözleri nakledilerek bazı kerametleri anlatılır. Zeynelâbidîn’in üstün vasıflarını terennüm eden şair Ferezdak’ın kasidesi de, ilmî şahsiyeti hakkında önemli bir kaynak olup (İliyyâ el-Hâvî, II, 353-356) birçok âlim tarafından şerhedilmiştir.

Eserleri. 1. eṣ-Ṣaḥîfetü’l-kâmiletü’s-Seccâdiyye. eṣ-Ṣaḥîfetü’s-Seccâdiyye olarak da anılan eser çeşitli ibadetler esnasında yapılacak duaları ve bazı itikadî konuları ihtiva eder. Şiî ulemâsı esere büyük önem vermiş, Zeynelâbidîn’in bu eserinde yer almayan dualarını da derleyerek bunlara eṣ-Ṣaḥîfetü’s̱-s̱âniye / s̱âlis̱e / râbiʿa gibi adlar vermişlerdir (Âgā Büzürg-i Tahrânî, XIII, 345; XV, 18-21). eṣ-Ṣaḥîfe Şeyh Bahâî, Mîr Dâmâd, Muhammed Bâkır el-Meclisî, Muhammed b. Mansûr el-İclî, Muhammed b. Hüseyin el-Âmilî, Muhammed b. Ali el-Lâhîcî, Seyyid Ali Han eş-Şîrâzî gibi âlimler tarafından Arapça ve Farsça şerhedilmiş (a.g.e., XIII, 345-359), çok sayıda yazması bulunan eser birçok defa basılmıştır (Delhi 1910; Kalküta 1248; Leknev 1914; Necef 1352/1933; Dımaşk 1970; Beyrut 1970; nşr. Ali Ensâriyân, Dımaşk 1405/1985; şerhle birlikte nşr. Muhsin Hüseyn-i Emînî, I-VII, Kum 1425; nşr. Nebîl Şa‘bân, Kum 1425; nşr. Seyyid Ahmed Seccâdî, Kum 1383 hş.). Birçok Farsça tercümesi olan eṣ-Ṣaḥîfe’nin (meselâ trc. Sadr Belâgī, Tahran 1353 hş.; trc. Hüseyin İsfahânî, Tahran 1375 hş.; trc. Muhammed Resûlî, Kum 1383 hş.) William C. Chittick (The Psalm of Islam, London 1988) ve Ahmed Muhani (al-Sahîfah al-Sajjadiyah, Tahran 1984) tarafından yapılan İngilizce çevirileri asıl metinle birlikte neşredilmiştir. Eserde yer alan yirminci dua Duʿâʾü mekârimi’l-aḫlâḳ adıyla tanınmış (İng. trc. W. C. Chittick, London 1983) ve bazı âlimler tarafından şerhedilmiştir (Rûhullah Hâtimî, Âyîne-i Mekârim: Şerḫ-i Duʿâ-i Mekârimi’l-aḫlâḳ, Tahran 1368 hş.).

2. Risâletü’l-ḥuḳūḳ (nşr. Abbas Ali Mûsevî, Beyrut 1985). Bir âdâb kitabı olup insanların hak ve görevlerinden bahseden eser, Şeyh Sadûk İbn Bâbeveyh’in Kitâbü’l-Ḥiṣâl ve İbn Şu‘be’nin Tuḥfetü’l-ʿuḳūl adlı kitaplarında yer almış, William C. Chittick tarafından İngilizce’ye tercüme edilerek eṣ-Ṣaḥîfe içinde yayımlanmıştır (London 1988, s. 279-292; Kum 1990). Risâlenin Farsça tercüme ve şerhleri de vardır (trc. Ali Gafûrî, Tahran 1396; trc. ve şerh Muhammed Sipihrî, Kum 1372 hş.; trc. Seyyid Muhammed Keşfî Şâhrûdî, Tahran 1377 hş.; trc. Kudretullah Meşâyihî, Şerḥ-i Risâle-i Ḥuḳūḳ, Kum 1379 hş.).

3. ez-Zühd ve’l-vaṣıyye (Kahire 1344).

4. Duʿâʾü’l-cevâhiri’l-kebîr (Leknev 1288).

5. Belâġatü’l-İmâm ʿAlî b. Ḥüseyn. Şeyh Ca‘fer Abbas el-Hâirî’nin Zeynelâbidîn’in hutbe ve mektuplarından derlediği eser birçok defa basılmış (Kum 1423, 1425), Ahmed Sâdık Erdiştânî tarafından Farsça’ya tercüme edilmiştir (Ḥuṭbehâ ve Nâmehâ ve Süḫanân-ı İmâm Seccâd, Tahran 1355 hş.).

6. Dîvân-ı Eşʿâr. Saphar Kâşânî’nin çeşitli kaynaklardan toplayarak Nâṣiḥu’t-tevârîḫ aḥvâlü İmâm Zeynelʿâbidîn adını verdiği divanı Seccâd Hüseyin Manẓûme Seccâdiyye adıyla Urduca’ya çevirmiştir (Leknev 1377).

7. Müsnedü’l-İmâm es-Seccâd. Azîzullah Utâridî Kûşânî’nin Şîa’nın muteber eserlerinden derlediği, Zeynelâbidîn’den nakledilen 1661 hadisi içerir (I-II, Tahran 1379).

Zeynelâbidîn’in bunların yanında el-Münâcât, el-Mevʿiẓa, et-Teẕkire ve Ṣaḥîfetü’z-zühd gibi eserleri de kaydedilmektedir (eserleri için bk. Sezgin, I, 262-266). Onun kendi hattıyla yazılmış bir Kur’an nüshasından da söz edilmektedir (Aʿyânü’ş-Şîʿa, I, 99).

Gerek Sünnî gerek Şiî müelliflerin kaleme aldıkları tarih ve tabakat kitaplarında Zeynelâbidîn’e dair geniş bilgi verilmiş olmakla birlikte sadece onun hayatını konu alan müstakil eserlerin sayısı nisbeten azdır. Son dönemlerde yazılan monografiler arasında şunlar zikredilebilir: Kâzım b. Cevâd Sâidî, Ḥayâtü’l-İmâm ʿAlî b. el-Ḥüseyn ve terâcimü aṣḥâbih (Necef 1375/1955); Abdülazîz Seyyidü’l-Ehl, Zeynelʿâbidîn ʿAlî b. el-Ḥüseyn (Kahire 1961; Far. trc. Hüseyin Vicdânî, Tahran 1342); Hüseyin Bâkır, el-İmâmü’s-Seccâd (Bağdat 1979); Seyyid Abdülvedûd Emîn, el-İmâm ʿAlî b. el-Ḥüseyn es-Seccâd (Küveyt 1400); Seyyid Muhammed Takī Müderrisî, el-İmâmü’s-Seccâd: Ḳudve ve üsve (Tahran 1404); Seyyid Ca‘fer-i Şehîdî, Zindegânî-i ʿAlî b. el-Ḥüseyn (Tahran 1371 hş.); Mübeşşir et-Tırâzî, İcmâlü’l-kelâm fî sîreti’l-İmâm ʿAlî b. Ḥüseyn b. ʿAlî (Kahire 1406/1986); Seyyid Abdürrezzâk Mûsevî, el-İmâm Zeynülʿâbidîn (Necef 1374; Far. trc. Murtezâ Fehîm Kirmânî, Tahran 1374 hş.); Nûrî Hâtim, el-Ḥayâtü’s-siyâsiyye li’l-İmâmi’s-Seccâd (Beyrut 1414/1994).

BİBLİYOGRAFYA

Zeynelâbidîn, eṣ-Ṣaḥîfetü’l-kâmiletü’s-Seccâdiyye (nşr. ve trc. W. C. Chittick), London 1988.

a.mlf., Risâletü’l-ḥuḳūḳ (a.mlf., eṣ-Ṣaḥîfetü’l-kâmiletü’s-Seccâdiyye içinde, trc. W. C. Chittick), s. 279-292.

İbn Sa‘d, eṭ-Ṭabaḳāt, V, 211-222.

Ya‘kūbî, Târîḫ, II, 1303.

Taberî, Târîḫ (Ebü’l-Fazl), V, 458.

Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb (Abdülhamîd), III, 79-80.

Ebû Nuaym, Ḥilye, III, 133-145.

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IV, 82-88.

İbn Hallikân, Vefeyât, III, 267.

Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, I, 74-75.

a.mlf., Aʿlâmü’n-nübelâʾ, IV, 386-400.

İbn Kesîr, el-Bidâye, IX, 107.

İbn Hacer, Tehẕîbü’t-Tehẕîb, VII, 304-307.

Şa‘rânî, eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ, [baskı yeri ve tarihi yok], I, 26.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 76.

Sezgin, GAS (Ar.), I, 262-266.

M. Ebû Zehre, el-İmâm Zeyd, Kahire, ts. (Dârü’l-fikri’l-Arabî), s. 23-29.

Aʿyânü’ş-Şîʿa, I, 99, 629-650.

Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa ilâ teṣânîfi’ş-Şîʿa, Beyrut 1403-1406/1983-86, VIII, 193; XIII, 345-359; XV, 18-21.

İliyyâ el-Hâvî, Şerḥu Dîvâni’l-Ferezdaḳ, Beyrut 1995, II, 353-356.

E. Kohlberg, “Zayn al-ʿĀbidīn”, EI² (İng.), XI, 481-483.

Murtazâ Hüseyin Fâzıl, “ʿAlî b. Ḥüseyn Zeynelʿâbidîn”, UDMİ, XIV/2, s. 76-87.

W. Madelung, “ʿAlī b. Ḥosayn”, EIr., I, 849-850.