ZEYYÂT, Ahmed Hasan

2 Nisan 1885’te Dekahliye kazasına bağlı Talhâ’nın merkezi Demîre köyünde doğdu. Tarımla uğraşan bir ailenin çocuğudur. Babası Mısırlı bir aileden, annesi de aslen Medine’den Talhâ’ya göç etmiş bir aileden gelir. İlk eğitiminden sonra Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi. Gözleri zayıf olan hocası onu dinî kasideleri okumakla görevlendirince çeşitli toplumlarda şiir okumaya başladı. Bunun üzerine babası oğlu için Mütenebbî divanını temin ettiği gibi onu halk hikâyeleri okumaya teşvik etti. 1898’de Ezher’e girdi. Burada kaldığı on yıl içerisinde iki arkadaşı Tâhâ Hüseyin ve Mahmud Zenâtî ile birlikte klasik Arap edebiyatına yöneldi. Bu üç arkadaş, Ezher’deki edebiyat derslerini takip ettiği gibi Mısır (Kahire) Üniversitesi’ndeki edebiyat derslerine ve Kahire’deki edebiyat meclislerine de katıldı. İlgilendikleri alanlar ve Ezher’in gelenekçi yapısına karşı çıkan mizaçları yüzünden Ezher’den uzaklaştırılma noktasına geldiler. Buradaki son yıllarında Seyyid b. Ali el-Mersafî’nin Arap edebiyatı dersleri sırasında, insanların Hz. Muhammed’in kabrini tavaf etmesini “çürümüş kemikler etrafında dönmek” diye niteleyen Haccâc b. Yûsuf’u diğer öğrenciler küfürle suçlarken Zeyyât ile iki arkadaşı suçlamaya katılmadı. Bu durum Ezher’de hem öğrencilerin hem de hocaların onlara karşı tavır almalarına, hatta onları küfürle suçlamalarına yol açtı. Ancak Kahire Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye başkanı Ahmed Lutfî es-Seyyid’in araya girmesiyle Ezher’den atılmaktan kurtuldular.

Ahmed ez-Zeyyât ve iki arkadaşı Ezher’i bitirdikten sonra Mısır Üniversitesi’ne girdiler; burada ünlü şarkiyatçılara talebelik ettiler. Böylece klasik Arap edebiyatı ile modern Batı edebiyatı onların beslendiği iki kaynak oldu. Zeyyât, Ezher’deki son yılından başlayarak 1914’e kadar Kahire’de Fransız okullarında Arap dili öğretmenliği yaptı. Bu arada kendisi de Fransızca öğrendi ve Fransız edebiyatına hayran kaldı. Alman şairi Goethe’nin Die Leiden des jungen Werthers adlı eserini, ardından Lamartine’in Raphaël’ini ve diğer Fransız yazarlarından bazı hikâye ve şiirleri Arapça’ya tercüme etti. Daha sonra İbrâhim Abdülkādir el-Mâzinî, Abbas Mahmûd el-Akkād, Ebû Şâdî gibi dönemin önemli simalarıyla tanıştı ve panislamist Abdülaziz Çâvîş’in kurduğu lisede Arapça dersleri vermeye başladı; 1919 Mısır millî hareketini destekleyen broşürler hazırlayıp yayımladı. 1922’de Amerikan Üniversitesi’ne Arap Dili Bölümü başkanı olarak tayin edildi. Bu dönemde Kahire’deki Fransız Hukuk Mektebi’ne kaydoldu ve son yılını Paris’te okudu. 1929-1933 yıllarında Bağdat’ta Yüksek Öğretmen Okulu’nda derslere girdi. Bağdat’taki bu tecrübeleri onu olgunlaştırdığı gibi Mısır kamuoyunu Arap milliyetçiliği yönünde bilinçlendirmeye sevketti. Kahire’ye döndükten sonra haftalık edebiyat dergisi er-Risâle’yi çıkarmaya başladı (1933-1953). Dergi bu yıllardaki kültürel hayatın önemli bir figürü durumuna geldi. Ardından er-Rivâye dergisini yayımladı. 1954 yılından vefatına kadar Mecelletü’l-Ezher’in editörlüğünü yaptı. 1946’da Kahire Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’ye üye tayin edildi. Lecnetü teysîri’l-kitâbe, Lecnetü Mu‘cemi elfâzi’l-Kur’ân, Lecnetü’l-lehecât, Lecnetü’l-Mu‘cemi’l-vasît gibi bilimsel komisyonlarda görev yaptı. 1962’de Mısır’da edebiyat dalında devlet takdir ödülü kazandı. 1963’te Sanat ve Edebiyat Yüksek Şûrası üyeliğine seçildi. 12 Haziran 1968 tarihinde Kahire’de öldü.

Özellikle Fransız edebiyatından derinden etkilenmesine rağmen Zeyyât hiçbir zaman Mısır’daki yenilikçi edebiyatçılar arasında sayılmadı. Hatta yenilikçi edebiyata karşı uyarıcı bir konum sergilediği de söylenebilir. İfade tarzı daha çok “makāme” üslûbuna yakın edebî/sanatlı nesirdir. Kendisi aceleyle hazırlanmış basit eserleri şiddetle eleştirmiştir. 1942’de “Difâ‘ ani’l-belâga” adıyla bir dizi makale yayımladı ve burada klasik belâgatın özellikleriyle edebî değerlerini inceledi. Selâme Mûsâ bu incelemelere el-Belâġatü’l-ʿaṣriyye ve’l-luġatü’l-ʿArabiyye adlı eseriyle (Kahire 1945) karşılık verdi. Zeyyât eski-yeni tartışmalarında eski edebiyatın savunuculuğunu yaparken milliyetçi-kavmî edebiyatın karşısında durdu (Brugman, s. 385). Onun hem fikrî hem edebî seyri uzun hayatı boyunca farklı renklerle bezendi. Emperyalizm karşıtı tutumlardan Arap milliyetçiliğine, Mısırlılık düşüncesinden sosyalist düşüncelere kadar uzanan ve döneminde modern Arap dünyasında tartışılan hemen her konudan etkilendi. Ancak bu farklı ve yer yer çelişkili tutumlar karşısında bir kültür olarak İslâm’ı, Arap milliyetçiliğini ve “yaşayan geçmiş” kavramına dahil bütün değerleri savundu. Batılı değerleri de bu ilkeler çerçevesinde dikkate aldı. Ancak I. Dünya Savaşı’ndan sonra Batılı devletlerin Arap coğrafyasındaki tutumları yüzünden anti-emperyalist söylemlere yakınlık duyarak kültürel içeriği İslâmî değerleri de ihtiva eden bir Arap birliği anlayışına daha yakın durdu.

Eserleri. Bir makale yazarı olarak öne çıkan Ahmed Hasan ez-Zeyyât’ın makalelerini bir araya getirdiği kitapları yanında telif ve tercüme eserleri de vardır.

1. Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî. Zeyyât 1916 yılında kaleme aldığı eserinde Arap şiiri ve nesrinin Câhiliye, İslâm, Emevî ve Abbâsî dönemleri, Türk dönemi ve modern dönemdeki durumunu inceler. Ders kitabı olarak hazırlanan eserde edebî ürünlerin sanat değeri üzerinde durulmamıştır. Müellif eserin girişinde edebiyat tarihinin bir ilim dalı olarak modern Arap kültüründe yeni doğduğunu, eserini edebiyata yeni başlayanlar için kaleme aldığını, dolayısıyla ayrıntılara değil ilkeler ve yöntemle ilgili bilgiler verdiğini söyler. Bununla birlikte eser secilerin egemen olduğu edebî bir üslûpla yazılmıştır. İlk defa 1917’de Kahire’de yayımlanmış, daha sonra defalarca basılmış, 1985’te Beyrut’ta 29. baskısı gerçekleştirilmiştir.

2. Difâʿ ʿani’l-belâġa (Kahire 1945). Zeyyât bu eserinde üslûp eleştirisi yapar ve kusursuz edebî üslûbun özelliklerini açıklar; bunun için de çift yönlü bir metodun izlenmesi gerektiğini düşünür: Öncelikle ilk dönem Arap klasiklerinde görülen belâgata geri dönmek, ardından modern Arapça ifade gücünü Batı edebiyatının şaheserleriyle beslemek. Eserde belâgatın yadırganma sebepleri, doğallık-yapaylık, belâgatta kural-zevk ilişkisi, lafız-mâna ilgisi, üslûpta dilin doğası, bazı Fransız ediplerinin üslûp hakkındaki görüşleri, üslûpta asalet, îcâz, armoni, halk dili, sembolik dil taraftarları ve bunların eleştirisi gibi meseleler ele alınmıştır. Bazı araştırmacılar Zeyyât’ın bu eserinde kendi yazılarında izlediği yöntemini tanıttığını ileri sürerler.

3. Fî Uṣûli’l-edeb: Muḥâḍarât ve maḳālât fi’l-edebi’l-ʿArabî (Kahire 1946). Arap edebiyatına dair dersler ve konferans metinleriyle bazı makalelerini kapsar. Eserde, 1932’de Bağdat’ta verdiği iki konferanstan binbir gece masallarının kaynaklarının analiziyle edebî zevkin oluşum faktörlerine dair olanı dikkat çeker.

4. Vaḥyü’r-Risâle (I-IV, Kahire 1940, 1944, 1950, 1952). Zeyyât’ın er-Risâle dergisinde 1933-1952 yılları arasında yayımladığı makalelerini içerir. Her cildi 90-100 makaleyi ihtiva eden dört ciltlik bu eseriyle 1953’te devlet ödülüne lâyık görülmüştür.

5. Fî Ḍavʾi’r-Risâle. Müellifin değişik dergilere yazdığı makalelerinin bir araya getirilmesiyle oluşmuştur (Kahire 1963).

6. Âlâmü Ferter. Alman yazarı John Wolfaneg’in hikâyesinin Fransızca’sından tercümesidir (Kahire 1919).

7. Mecmûʿa mine’l-ḳıṣaṣ ve’l-ḳaṣâʾid (baskı yeri ve tarihi yok). Guy de Maupassant, Alfons Dodet, Lamartine, Victor Hugo, Chatobrillant gibi Fransız yazar ve şairlerinin hikâye ve şiirlerinden çevirileri kapsar.

Ahmed Hasan ez-Zeyyât hakkında birçok monografi yazılmıştır: Cemâleddin el-Âlûsî, Edebü’z-Zeyyât fi’l-ʿIrâḳ (Bağdat 1971); Ali M. el-Fakī, el-Kâtib Aḥmed Ḥasan ez-Zeyyât (Kahire 1972), Aḥmed Ḥasan ez-Zeyyât ve Mecelletü’r-Risâle (Kahire 1981); Ni‘met Rahîm el-Azzâvî, Aḥmed Ḥasan ez-Zeyyât kâtiben ve nâḳıden (Bağdat 1982), Es̱erü’z-Zeyyât fi’l-yaḳaẓati’l-ʿArabiyye (baskı yeri ve tarihi yok); M. Receb Beyyûmî, Aḥmed Ḥasan ez-Zeyyât beyne’l-belâġa ve’n-naḳdi’l-edebî (Riyad 1405/1985); Şükrî M. Ayyâd, Aḥmed Ḥasan ez-Zeyyât (Kahire 1885-1968); M. Nebî Hicâb, ez-Zeyyât ṣâḥibü’r-Risâle (Kahire 1988).

BİBLİYOGRAFYA

Ahmed İsmailoviç, Felsefetü’l-İstişrâḳ ve es̱eruhâ fi’l-edebi’l-ʿArabiyyi’l-muʿâṣır, Kahire 1980, s. 395-399.

Ni‘met Rahîm el-Azzâvî, Aḥmed Ḥasan ez-Zeyyât kâtiben ve nâḳıden, Bağdad 1982.

Ni‘mât Ahmed Fuâd, Ḳımem edebiyye, Kahire, ts. (Âlemü’l-kütüb), s. 175-232.

J. Brugman, An Introduction to the History of Modern Arabic Literature in Egypt, Leiden 1984, s. 329-330, 382-386.

M. Mehdî Allâm, el-Mecmaʿiyyûn fî ḫamsîne ʿâmen, Kahire 1406/1986, s. 41-44.

Abdürrahîm el-Kettânî – Abdülazîz Bağdâd, el-Müfîd fî terâcimi’ş-şuʿarâʾ ve’l-üdebâʾ ve’l-ʿulemâʾ ve’l-fuḳahâʾ, Dârülbeyzâ 1421/2000, s. 57-58.

A. Goldschmidt, Ḳāmûsü terâcimi Mıṣri’l-ḥadîs̱e (trc. Abdülvehhâb Bekir), Kahire 2003, s. 289-291.

M. Râşid en-Nedvî, “Aḥmed Ḥasan ez-Zeyyât: el-Kâtibü’l-fennân”, Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-ʿilmiyyi’l-Hindî, XIV/1-2, Aligarh 1991, s. 103-120.

D. Walker, “Egypt’s Liberal Arabism: The Contribution of Aḥmad Ḥasan az-Zayyāt”, RO, L/1 (1996), s. 61-98.

a.mlf., “Egypt’s Arabism: Aḥmad Ḥasan az-Zayyāt: From Islam’s Community to the Wide Pan-Arab Nation in the 1930’s and 1940’s”, Studia Arabistyczne i Islamistyczne, IV, Warszawa 1996, s. 28-71.

Abdülkerîm M. Hüseyin, “ez-Zeyyât (Aḥmed Hasan)”, el-Mevsûʿatü’l-ʿArabiyye, Dımaşk 2004, X, 461-462.