ZÜBEYDÎ, Ebû Bekir

316 (928) yılında İşbîliye’de (Sevilla) doğdu, burada yetişti ve burada meşhur oldu. Yemen’in büyük kabilelerinden Zübeyd’e mensuptur. Dedeleri Yemen’den Humus’a, oradan da İşbîliye’ye hicret etmiştir. Zübeydî, Arap dili ve edebiyatı alanında ismini duyurunca Endülüs Emevî Halifesi II. Hakem tarafından hilâfet merkezi Kurtuba’ya (Córdoba) davet edildi. Burada halifenin oğlu veliaht II. Hişâm’ın özel hocalığını yaptı, bu vesileyle büyük imkânlara kavuştu. Ayrıca ilmini geliştirmek için uygun bir ortam buldu. Kendisinden lugat ve şiir konularında faydalandığı dönemin otoritesi Ebû Ali el-Kālî başta olmak üzere muhaddis Kāsım b. Asbağ, Ahmed b. Saîd b. Hazm es-Sadefî’den; nahiv âlimi Muhammed b. Yahyâ er-Rebâhî, Saîd b. Fahlûn b. Saîd ile kendi babasının talebeleri olan İbnü’l-Bâcî el-İşbîlî (Abdullah b. Muhammed b. Ali b. Şerîa) ve İbnü’l-Kūtıyye el-İşbîlî’den yararlandı. Aralarında büyük lugat âlimi İbn Sîde’nin babası İsmâil b. Sîde, Arap dili ve edebiyatı âlimi Vezir İbn Ebû Ubeyde (Hassân b. Mâlik), Ubâde b. Mâüssemâ, Vezir İflîlî (İbnü’l-İflîlî), lugat âlimi Temmâm b. Gālib (İbnü’t-Teyyân) ve kendi oğulları Ebü’l-Kāsım Ahmed ile Ebü’l-Velîd Muhammed’in bulunduğu öğrenciler yetiştirdi. II. Hakem’in vefatı üzerine (366/976) yerine geçen oğlu II. Hişâm, Zübeydî’yi Kurtuba kadılığına tayin etti, ardından emniyet güçlerinin (şurta) başına getirdi. Daha sonra memleket özlemi çektiği için İşbîliye kadılığına gönderdiği Zübeydî 1 Cemâziyelâhir 379 (6 Eylül 989) tarihinde bu görevde iken vefat etti. Yöneticiler ve ilim adamlarıyla yakın ilişki kuran Zübeydî, zamanında ilmî meselelerin çözümü hususunda kendisine başvurulan bir kişi olmuş, Endülüs’te IV. (X.) yüzyılın en büyük dil bilginlerinden kabul edilmiştir. Müstakil bir divanı bulunmamakla birlikte kaynaklarda şiirlerinden örneklere yer verilmiştir (Seâlibî, II, 71-72).

Eserleri. 1. el-Vâżıḥ fî ʿilmi’l-ʿArabiyye. Arap gramerini yalın biçimde veciz bir üslûpla anlatan, özellikle Endülüs’te ilgi görmüş bir kitaptır (nşr. Emîn Ali es-Seyyid, Kahire 1395/1975; nşr. Abdülkerîm Halîfe, Amman 1382/1962, 1396/1976). Eser üzerine Abdullah b. Muhammed el-Eslemî şerh, Nihâd el-Mûsâ el-Müstedrek ʿalâ Kitâbi’l-Vâżıḥ adıyla zeyil yazmış (nşr. Abdülkerîm Halîfe, Amman 1978), Abdülkuddûs el-Ensârî de Maʿa Kitâbi’l-Vâżıḥ ismiyle eserin sunumunu, eleştiri ve analizini yaptığı bir telif ortaya koymuştur (Cidde 1407/1987).

2. Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn. Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn, Ṭabaḳātü’n-nüḥât, Ṭabaḳātü’l-luġaviyyîn ve’n-nüḥât adıyla da zikredilen eser, Ebü’l-Esved ed-Düelî’den müellifin hocası Muhammed b. Yahyâ er-Rebâhî’ye kadar nahiv, lugat ve edebiyat alanında 296 kişinin hayatını ve eserlerini konu edinmiştir. En önemli kaynağı Ebü’t-Tayyib el-Lugavî’nin Merâtibü’n-naḥviyyîn’idir. II. Hakem’in emriyle 363-365 (974-976) yıllarında telif edilen eserde dil mektepleri âlimleri bazı tabakalara ayrılmış, nahivcilerle lugatçılar ayrı ayrı bölümlerde ele alınmış, Basra, Kûfe, Karaviyyûn ve Endülüs dil mektepleri tek tek sayılıp başlangıçtan Zübeydî’nin dönemine kadar geçen pek çok müellif hakkında bilgi verilmiş, dilciler bulundukları yerlere ve izledikleri metotlara göre tasnif edilmiş, bu arada ilmî şecereleri de kaydedilmiştir (nşr. Matteo, Roma 1919; kısmen nşr. Fritz Krenkow, RSO, VIII, Roma 1919-1920, s. 107-156; nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire 1952, 1373/1954, 1392/1973, 1984).

3. Muḫtaṣarü’l-ʿAyn. Arap dilinin ilk tam sözlüğü olan Halîl b. Ahmed’in Kitâbü’l-ʿAyn’ının muhtasarıdır. Zübeydî eserdeki bazı hataları düzeltmiş, bazı kelimeleri ait oldukları yerlere almış, atlanan kelimeleri ilâve etmiş, bu çalışmasıyla büyük bir şöhrete kavuşmuştur. Süyûtî ve Sıddîk Hasan Han birçok kişinin bu eseri asıl metne tercih ettiğini belirtir. Bazı âlimlerse asıl metinde bulunan Kur’an şevâhidi ile Arap şiirlerinin sahihini Muḫtaṣarü’l-ʿAyn’a almayıp kaynağını bozduğu iddiasıyla Zübeydî’yi eleştirmiştir (nşr. Allâl el-Fâsî – Muhammed b. Tâvît et-Tancî, Rabat, ts.; nşr. Salâh Mehdî el-Fertûsî, Bağdat 1991; nşr. Nûr Hâmid eş-Şâzilî, I-II, Beyrut 1417/1996).

4. İstidrâkü’l-ġalaṭ el-vâḳıʿ fî Kitâbi’l-ʿAyn. Bu eserin Muḫtaṣarü’l-ʿAyn ile aynı olduğu ileri sürülmüşse de burada Kitâbü’l-ʿAyn’da mevcut bazı hatalar düzeltilmiştir. Zübeydî hataların sözlüğe Halîl’in halefleri tarafından sokulduğunu belirtmektedir (nşr. Abdülalî el-Vedgīrî – Salâh Mehdî el-Fertûsî, Dımaşk 1999, 2003). Öte yandan Zübeydî’ye nisbet edilen el-Müstedrek ʿalâ Kitâbi’l-ʿAyn (Rabat, el-Mektebetü’l-Haseniyye, nr. 239) bu eserle aynı olmalıdır. Yine Zübeydî’ye izâfe edilen el-Müstedrek mine’z-ziyâde fi’l-Bâriʿ ʿalâ Kitâbi’l-ʿAyn’da müellif Ebû Ali el-Kālî’nin el-Bâriʿ adlı sözlüğünden yaptığı iktibaslarla Kitâbü’l-ʿAyn’ı tamamlamıştır.

5. Laḥnü’l-ʿavâm (nşr. G. Krotkoff [Bull. Coll. Arts and sci.; II, Bağdat 1957, s. 183-196]; nşr. Ramazan Abdüttevvâb, Kahire 1964, 1420/2000; nşr. Abdülazîz Matar, Laḥnü’l-ʿâmme adıyla, Küveyt 1968). Bazı kaynaklarda Mâ yelḥanü fîhi ʿavâmmü’l-Endelüs, Kitâbün fîhi laḥnü’l-ʿavâm adıyla geçen eserde Endülüs halkının yanlış kullandığı kelimeler tashih edilmiştir. Ebû İmrân Mûsâ b. Ali’nin yazdığı Şerḥu Laḥni’l-ʿâmme li’z-Zübeydî günümüze ulaşmamıştır. İbn Hişâm el-Lahmî el-İşbîlî’nin el-Medḫal ilâ taḳvîmi’l-lisân ve taʿlîmi’l-beyân adlı eserinin (nşr. José Pérez Lazaro, I-II, Madrid 1990) birinci bölümü Zübeydî’nin bu eserine reddiye olup Abdülazîz Matar tarafından yayımlanmıştır (MMMA [Kahire], XII/2 [1386/1966], s. 21-90). Nâşirler, Laḥnü’l-ʿavâmm’ın yazma nüshalarında bulunmayıp sonraki lugatların bir kısmında Zübeydî’ye nisbet edilen kelimeleri kitabın sonuna eklemiştir. Zübeydî’ye ait ez-Ziyâdât ʿalâ Kitâbi Iṣlâḥı Laḥni’l-ʿâmme de neşredilmiştir (nşr. Abdülazîz es-Sâverî, Kahire 1415/1995). İbn Şüheyd, Zübeydî’nin bu konuda yazdığı iki kitabı et-Tehẕîb bi-muḥkemi’t-tertîb: el-Cemʿ beyne Kitâbey Laḥni’l-ʿâmme adıyla bir araya getirmiştir (nşr. Ali Hüseyin el-Bevvâb, Riyad 1420/1999).

6. el-İstidrâk ʿalâ Sîbeveyhi fî Kitâbi’l-Ebniye ve’z-ziyâdât ʿalâ mâ evradehû fîhi müheẕẕeben. Kaynaklarda Kitâbü’l-Esmâ ve’l-efʿâl ve’l-ḥurûf, Ebniyetü Sîbeveyhi, Ebniye fî Şerḥi Kitâbi Sîbeveyhi, Ebniyetü Kitâbi Sîbeveyhi, Ebniyetü’l-Kitâb adıyla da geçen eserde Zübeydî, Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ında bulunmayan seksen sarf kalıbına yer verdiği gibi düzeltmeler de yapmıştır (nşr. Ignazio Guidi, Kitâb al-İstidrâk di Abū Bakr az-Zubaydī, Roma 1890; Bağdat 1971; nşr. Hannâ Cemîl Haddâd, Riyad 1407/1987; nşr. Râtib Hammûş, Dımaşk 2002). Adı bilinmeyen bir müellif, bundan yaptığı seçmeleri Ems̱iletü’l-ebniye fî Kitâbi Sîbeveyhi: Tefsîrü Ebî Bekr ez-Zübeydî adıyla yayımlamıştır (nşr. M. Halîfe ed-Dennâ‘, Beyrut 1996).

Bunlardan başka Zübeydî’ye Risâletü’l-İntiṣâr li’l-Ḫalîl, Kitâbü Basṭi’l-Bâriʿ (li’l-Ḳālî), er-Red ʿalâ İbn Meserre/Hetkü sütûri’l-mülḥîdîn (sûfî-filozof İbn Meserre’ye ve taraftarlarına reddiyedir), Aḫbârü’l-fuḳahâʾi’l-müteʾaḫḫirîn min ehli Ḳurṭuba, el-Ġāye fi’l-ʿarûż, et-Taḳrîż, el-İḫtiṣâr min Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî (Tunus’ta bir yazmasının bulunduğu kaydedilmektedir) gibi eserler de nisbet edilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’l-Faradî, Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs (nşr. Francisco Codera y Zaidin), Madrid 1891, I, 383; (nşr. İzzet el-Attâr el-Hüseynî), Kahire 1373/1954, II, 92.

Ebû Mansûr es-Seâlibî, Yetîmetü’d-dehr (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1375/1956, II, 71-72.

İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, IV, 221-222.

Humeydî, Ceẕvetü’l-muḳtebis (nşr. Muhammed b. Tâvît et-Tancî), Kahire 1372/1952, s. 20, 43-45.

İbn Hayr, Fehrese, s. 346-347.

Dabbî, Buġyetü’l-mültemis, s. 56-57.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XVIII, 179.

İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, III, 108-109.

İbn Hallikân, Vefeyât (Abdülhamîd), IV, 7.

İbn Saîd el-Mağribî, el-Muġrib, I, 255-256.

İbn İzârî, el-Beyânü’l-muġrib, II, 62.

Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât, Dımaşk 1959, II, 813.

Burhâneddin İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb, Kahire 1351/1932, s. 263-264.

İbn Kādî Şühbe, Ṭabaḳātü’n-nüḥât ve’l-luġaviyyîn (nşr. Muhsin Gıyâz), Necef 1974, s. 88-89.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, I, 84-85.

Ahmed b. Muhammed el-Makkarî, Nefḥu’ṭ-ṭîb (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1367/1949, V, 24, 152-154; VI, 66.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 203.

Elbîr Habîb Mutlak, el-Ḥareketü’l-luġaviyye fi’l-Endelüs, Beyrut 1967, s. 123-165.

Ni‘met Rahîm el-Azzâvî, Ebû Bekir ez-Zübeydî el-Endelüsî ve âs̱ârühû fi’n-naḥv ve’l-luġa, Bağdad 1395/1975, tür.yer.

Emîn Ali es-Seyyid, “Ebû Bekir ez-Zübeydî”, Âdâbü’r-Râfideyn, I, Musul 1971, s. 123-150.

Salâh Mehdî el-Fertûsî, “ʿAlâḳatü Muḫtaṣari’l-ʿAyn li-Ebî Bekr ez-Zübeydî bi-Kitâbi’l-ʿAyn”, MMİIr., XXXIX/1 (1988), s. 234-244.

R. Sellheim, “al-Zubaydī”, EI² (İng.), XI, 548-549.

Tevfîk Ferîre, “ez-Zübeydî”, Mv.AU, II, 58-60.