ZÜLHALESA

Halesa, üzerine bir çeşit taç oyulmuş beyaz kuvars kristal taş şeklindeki putun, Zülhalesa ise içinde bu putun bulunduğu yerin ve yapının adıdır. Zülhalesa’nın bizzat putun adı olduğu da nakledilmektedir ki muhtemelen içinde bulunduğu yapıdan dolayı puta bu ad verilmiştir. Halesa’nın Amr b. Lühay tarafından Mekke’nin aşağı kısmına dikilen put olduğu rivayet edilmektedir (Ezrakī, I, 78). Diğer taraftan Zülhalesa’nın, Mekke ile Yemen arasında Mekke’den yedi gecelik (yaklaşık 192 km.) uzaklıktaki Tebâle’de bulunan ve kutsal kabul edilen yapı olduğu ifade edildiği gibi (Tâcü’l-ʿarûs, “ḫlṣ” md.; Lisânü’l-ʿArab, “ḫlṣ” md.; Yâkūt, II, 383), Mekke ile Yemen arasında ve Mekke’ye dört günlük mesafedeki Ablâ’da yer aldığı da nakledilmektedir (İbn Habîb, s. 317).

İbnü’l-Kelbî’ye göre bekçiliğini Benî Bâhile’den Benî Ümâme’nin yaptığı Zülhalesa Has‘am, Becîle, Devs, Ezdü’s-Serât ile onlara komşu olan Hevâzin Arapları’na mensup kabilelerce ayrıca Benî Zübeyd ve Tebâle Arapları’nca da tapınılıyordu. Kâbe’ye el-Kâ‘betü’ş-Şâmiyye denildiği gibi Zülhalesa’ya da âdeta Kâbe’ye benzetmek üzere ve çok sayıdaki kabilenin toplandığı bir merkezde bulunduğundan el-Kâ‘betü’l-Yemâniyye (el-Kâ‘betü’l-Yemâme) adı verilmiştir. Zülhalesa’nın Ebrehe’nin Kâbe’ye nazire olmak üzere kilise (Kalîs/Kulleys) olduğu da rivayet edilmiştir. Zülhalesa bir ziyaret yeriydi, puta tapanlar orayı tavaf ediyor, puta kolyeler takıyor, arpa, buğday ve kurbanlar sunuyor, üzerine süt saçıyor, devekuşu yumurtaları asıyorlar, ayrıca fal okları çekerek yapacakları işlere karar veriyorlardı (Ezrakī, I, 78). Bu yapılanlar onun ziraatla ilgili bir ilâhe olduğunu düşündürmektedir (Cevâd Ali, VI, 273; EI² [Fr.], II, 248).

Zülhalesa’nın önünde bu fal uygulamasında kullanılmak üzere biri buyurucu (el-âmir), biri yasaklayıcı (en-nâhî), biri de mühlet verici (el-müterabbis) olmak üzere üç fal oku vardı. İnsanlar herhangi bir şeye karar vermek istediklerinde putun yanına gelip fal oklarını çekiyor ve çıkana uyuyorlardı (bk. EZLÂM). Tebâleli birisi, öldürülen babasının intikamını almak maksadıyla falaka çekmek için gelmiş, istediği ok çıkmayınca, “Ey Zülhalesa! Eğer senin baban öldürülmüş olsaydı intikam almayı yasaklamazdın” demiştir (İbnü’l-Kelbî, s. 23). Bir diğer rivayete göre ise İmruülkays b. Hucr, intikam amacıyla Benî Esed’e baskın yapmadan önce Zülhalesa’ya gidip üç defa fal oklarından çekmiş, her defasında yasaklayıcı ok çıkması üzerine okları kırıp putun üzerine fırlatarak, “Eğer senin baban öldürülmüş olsaydı beni bu intikamdan alıkoymazdın” demiş, ardından da Benî Esed’in üzerine yürüyerek onları yenmiştir (a.g.e., s. 30).

Hz. Peygamber bir hadisinde, “Devs kabilesinin kadınları eskiden olduğu gibi tapınmak için Zülhalesa’nın etrafında izdiham oluşturmadıkça dünyanın sonu gelmeyecektir” buyurmuş (Müsned, II, 271), diğer taraftan Mekke’yi fethettikten sonra 10 (631) yılında Cerîr b. Abdullah el-Becelî’ye, “Şu Zülhalesa’yı yıkıp da gönlümü rahatlatmaz mısın?” diyerek orayı tahrip etmesini istemiştir. Cerîr, Becîle kabilesine mensup Ahmesoğulları’ndan 150 süvariyle birlikte Zülhalesa’ya gidince Has‘am ve Bâhile kabileleri tapınağı korumak için savaşmışlar, Cerîr de Bâhile’den 100, Has‘am’dan çok sayıda ve Benî Kuhâfe’den 200 kişiyi öldürerek Zülhalesa tapınağını yıkıp ateşe vermiştir (Buhârî, “Cihâd”, 154, 192; “Menâḳıbü’l-enṣâr”, 21; “Meġāzî”, 62; Müsned, IV, 360, 362, 365). Daha sonra Zülhalesa adı verilen taş Tebâle Camii’nin kapısına eşik yapılmıştır (İbnü’l-Kelbî, s. 23-24, 30).

BİBLİYOGRAFYA

Müsned, II, 271; IV, 360, 362.

 İbnü’l-Kelbî, Kitâbü’l-Esnâm, s. 23-24, 30.

İbn Habîb, el-Muḥabber, s. 317.

Ezrakī, Aḫbâru Mekke (Wüstenfeld), I, 78.

Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, II, 383.

Tecrid Tercemesi, VIII, 389-390; X, 358-360.

J. Wellhausen, Reste arabischen Heidentums, Berlin 1897, s. 45-48.

Cevâd Ali, el-Mufaṣṣal, VI, 270-273.

T. Fahd, “D̲h̲ū l-K̲h̲alaṣa”, EI² (Fr.), II, 248.