ZÜRKĀNÎ, Abdülbâkī b. Yûsuf

1020 (1611) yılında Kahire’de doğdu ve orada yetişti. Aslen Aşağı Mısır’daki Menûfiye vilâyetinin Zürkān köyünden ve âlimleriyle meşhur bir ailedendir. İlk eğitimini tamamlayıp uzun süre Nûreddin el-Üchûrî’den tahsil gördü. Diğer önemli hocaları arasında Yâsîn el-Hımsî, Nûreddin eş-Şebrâmellisî, hadis derslerine katıldığı Şemseddin el-Bâbilî, Burhâneddin İbrâhim el-Lekānî ve Ebü’l-Azâim Sultan b. Ahmed b. Selâme el-Mezzâhî el-Ezherî bulunmaktadır. Şâzeliyye’nin Vefâiyye kolunun şeyhi Muhammed b. Vefâ’ya intisap etti. Hocalarından icâzet aldıktan sonra Ezher Camii’nde ders vermeye başladı; öğrencileri arasında oğlu Muhammed ve Ahmed b. Guneym en-Nefrâvî, Ebû Abdullah Muhammed es-Saffâr el-Kayrevânî, İbn Hamza zikredilebilir. 24 Ramazan 1099 (23 Temmuz 1688) tarihinde Kahire’de vefat etti; mezarı Türbetülmücâvirîn’dedir. Fıkıh ilmindeki yetkinliği ve güzel konuşmasıyla, ayrıca ilmiyle amel eden biri olarak tanınan Zürkānî, Halîl b. İshak el-Cündî’nin el-Muḫtaṣar’ına şerh yazanlar içinde ayrı bir gelenek teşkil eden ve çoğu Üchûrî’nin öğrencileri olduklarından ona nisbetle “Ecâhire” diye anılan şârihler grubuna dahildir. Bu şerh geleneğinin ürünleri yazıldıkları dönemden itibaren Mısır Mâlikîliği’nin kaynak metinleri haline gelmiş, Mağrib Mâlikîleri de özellikle Zürkānî’nin şerhi üzerinden Ecâhire’ye eleştiriler yöneltmiştir.

Eserleri. 1. Şerḥu Muḫtaṣarı Ḫalîl (I-IV, Bulak 1303, 1310 [Bennânî’nin hâşiyesiyle birlikte]; Beyrut 1398/1978 [Ruhûnî’nin hâşiyesiyle birlikte]; nşr. Abdüsselâm Muhammed Emîn, Beyrut 2002 [Bennânî’nin hâşiyesiyle birlikte]). Şerhin kaynakları arasında önceki el-Muḫtaṣar şerhleri yanında Mâlikî mezhebinin önemli fıkıh eserleri de yer alır. Müellif, özellikle hocası Üchûrî’nin şerhini telhis ederek kaleme aldığı bu eserinin girişinde yararlandığı diğer şerhlerden de bahseder. Ecâhire geleneğine bağlı en yaygın şerh durumuna gelen bu eser üzerine çok sayıda hâşiye yazılmıştır. Bunun önemli sebeplerinden biri Mağribli Mâlikîler’in eserin içerdiği nakil ve tercihlere yönelik tenkitleridir. Mağrib ulemâsı bu şerhe büyük değer vermekle birlikte tek başına kaldıkları hususlarda gerek Üchûrî’nin gerekse Zürkānî gibi öğrencilerinin nakil ve tercihlerine mutlak şekilde güvenilemeyeceği, bunların incelenmesi gerektiği yönünde bir kanaat benimsemiştir. Bunda özellikle nazarî olarak, kaleme alınan kitaplardaki görüşlerle müteahhirîn döneminde uygulanması yaygınlaşan, mutlak veya mahallî amelin muteberliği kaidesinin yol açtığı farklılaşma da etkili olmuştur. Bilhassa İbn Sûde ve Bennânî’nin onayladıkları veya sükût ettikleri hususlarda Zürkānî’nin tercihlerinin muteber olduğu kabul edilir (M. İbrâhim Ali, s. 579-580). Şerhin ayrıntılı bir indeksi Küveyt Evkaf Bakanlığı tarafından eserin 1978 Beyrut baskısı esas alınarak hazırlanmıştır (Fihrisü Şerḥi’z-Zürḳānî ʿalâ Muḫtaṣarı Ḫalîl fi’l-fıḳhi’l-Mâlikî, Küveyt 1407/1986). Hem Mısırlı hem Mağribli Mâlikîler’in çalışmalarına konu olan eserin önemli hâşiyeleri arasında şunlar sayılabilir: a) Ali b. Ahmed el-Adevî, Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’z-Zürḳānî ʿalâ Muḫtaṣarı Ḫalîl. Bu eser öğrencisi Bennânî’nin hâşiyesi kadar meşhur olmamıştır. b) Muhammed b. Hasan el-Bennânî, el-Fetḥu’r-rabbânî fîmâ ẕehele ʿanhü’z-Zürḳānî (Kahire 1303, 1310; nşr. Abdüsselâm Muhammed Emîn, Beyrut 2002). c) İbn Sûde et-Tâvüdî, Ṭâliʿu’l-emânî ʿalâ meṭâliʿi’z-Zürḳānî (Fas 1300, 1307 [Cessûs’un ed-Dürrü’s-semîn’i ile birlikte]). d) Muhammed b. Ahmed er-Ruhûnî, Evḍaḥu’l-mesâlik ve eshelü’l-merâḳī ilâ sebki ibrîzi’ş-Şeyḫ ʿAbdilbâḳī (I-VIII, Fas 1294; Bulak 1306-1307 [Kennûn’un hâşiyesiyle birlikte]; Beyrut 1398/1978). Hocası İbn Sûde ile Bennânî’nin hâşiyelerindeki ilâvelerle diğer bazı eserlerdeki faydalı yönleri birleştirmek ve bazı tashihler yapmak amacıyla bu eseri hazırlayan Ruhûnî, adı geçen her iki âlimin Zürkānî’ye yönelik bazı eleştirilerinin isabetli olmadığı kanaatindedir. Muhammed b. Medenî Kennûn (Cennûn) Ruhûnî’nin hâşiyesini ihtisar etmiş ve eser Evḍaḥu’l-mesâlik ile birlikte basılmıştır. e) el-Emîrü’l-kebîr es-Sünbâvî, Ḥâşiye ʿalâ şerḥi ʿAbdilbâḳī ez-Zürḳānî ʿalâ Ḫalîl. Mısır kütüphanelerinde birçok nüshası bulunmaktadır (Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 1607).

2. el-Fevâʾidü’z-zekiyye fî ḥalli elfâẓi Muḳaddimeti’l-ʿİzziyye (Mebârikü’l-füyûżâti’l-ḳudsiyye / Şerḥu’l-muḳaddimeti’l-ʿİzziyye) (Hasan el-İdvî’nin el-Feyżü’r-raḥmânî adlı hâşiyesiyle birlikte, Kahire 1281, 1299; Ali b. Ahmed el-Adevî’nin hâşiyesiyle birlikte, Bulak 1289, 1298, 1304; Kahire 1325). Ali b. Muhammed el-Menûfî’nin el-Muḳaddimetü’l-ʿİzziyye li’l-cemâʿati’l-Ezheriyye adıyla Mâlikî fıkhına dair yazdığı ilmihalin şerhi olup üzerine Adevî ve İdvî’nin yanı sıra Muhammed b. Abdürabbih el-Azîzî (İbnü’s-Sit), Muhammed b. Ahmed el-Harbetâvî el-Buhayrî ve el-Emîrü’l-kebîr es-Sünbâvî de birer hâşiye kaleme almıştır (Abdullah Muhammed el-Habeşî, II, 1173).

3. Şerḥu Muḳaddimeti’l-ʿAşmâviyye (Câmiu’z-Zeytûne, nr. 115). Mâlikî fakihi Abdülbârî el-Aşmâvî’nin eserine yazılmış bir şerhtir (a.g.e., II, 1175).

4. Şerḥu’r-Risâle (Şerḥ ʿalâ metni’r-Risâle). İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin er-Risâle’si üzerine kaleme alınmıştır (a.g.e., II, 956).

5. Ḥâşiye (Şerḥ) ʿalâ şerḥi’l-Leḳānî li-ḫuṭbeti Muḫtaṣari’l-Ḫalîl. Nâsırüddin el-Lekānî’ye ait eserin girişine yazdığı şerh üzerine bir hâşiyedir (Fas 1309; Dârülbeyzâ 2007).

6. en-Nefḥatu’r-Raḥmâniyye fî terâcimi’s-sâdâti’l-Vefâʾiyye (bk. bibl.). Zürkānî, bu eserinde Şâzeliyye tarikatının bir kolu olan, kendisinin de mensup olduğu Vefâiyye’nin şeyhlerini tanıtmakta, onların sözleri, eserleri ve menkıbelerinden bahsetmektedir. Bu eserlerin dışında bazı kaynaklarda, Zürkānî’nin kendisine sorulan sorulara verdiği cevaplardan oluşan Ecvibe ʿalâ esʾile, nahivle ilgili Risâle fi’l-kelâm ʿalâ iẕâ ve Menâsikü’l-ḥac adlı eserleriyle “meşyeha” (sebet) türü bir eserinin bulunduğu kaydedilmektedir (Mahlûf, I, 304; Mv.AU, XI, 122).

BİBLİYOGRAFYA

Abdülbâkī b. Yûsuf ez-Zürkānî, en-Nefḥatü’r-Raḥmâniyye fî terâcimi’s-sâdâti’l-Vefâʾiyye (nşr. Bessâm Muhammed Bârûd), Amman 1425/2004, s. 114-116.

Muhammed b. Abdülbâkī el-Hanbelî, Meşyeḫatü Ebi’l-Mevâhib el-Ḥanbelî (nşr. M. Mutî‘ el-Hâfız), Dımaşk-Beyrut 1410/1990, s. 81, 104.

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, II, 211, 287.

Kādirî, Neşrü’l-mes̱ânî, II, 355.

a.mlf., İltiḳāṭü’d-dürer (nşr. Hâşim el-Alevî el-Kāsımî), Beyrut 1403/1983, s. 238.

Abdurrahman b. Hasan el-Cebertî, ʿAcâʾibü’l-âs̱âr (nşr. Abdürrahîm Abdurrahman Abdürrahîm), Kahire 1997-98, I, 123-124, 136.

Ali Paşa Mübârek, el-Ḫıṭaṭü’t-Tevfîḳıyye, Kahire 1994, XI, 241-242.

Muhammed el-Beşîr Zâfir el-Ezherî, el-Yevâḳītü’s̱-s̱emîne, Kahire 1325/1908, s. 238-239.

Serkîs, Muʿcem, I, 955, 966.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 304-305.

Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 283.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 1152.

İdrîs b. Mâhî el-İdrîsî el-Kaytûnî, Muʿcemü’l-maṭbûʿâti’l-Maġribiyye, Selâ 1988, s. 140.

Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Cidde 1413/1993, I, 318-319, 320-321.

M. İbrâhim Ali, Iṣṭılâḥu’l-meẕheb ʿinde’l-Mâlikiyye, Dübey 1421/2000, tür.yer.

Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, II, 956, 1173, 1175; III, 1601, 1606-1607.

Hişâm Karîse, “Zürḳānî, ʿAbdülbâḳī b. Yûsuf”, Mv.AU, XI, 121-122.