ZÜRKĀNÎ, Muhammed b. Abdülbâkī

1055’te (1645) Kahire’de doğdu ve orada yetişti. Aslen Aşağı Mısır’daki Menûfiye vilâyetinin Zürkān köyündendir. Babası Abdülbâkī’den ve Nûreddin el-Üchûrî, Muhammed el-Bâbilî, Nûreddin eş-Şebrâmellisî, Muhammed b. Abdullah el-Haraşî gibi âlimlerden ders aldı. Babasından sonra en çok faydalandığı hocası kendisine muîdlik yaptığı Şebrâmellisî’dir. Zürkānî’nin öğrenim için Kahire dışında bir yere gittiği bilinmemektedir. Eğitimini tamamladıktan sonra babası gibi Ezher’de görev aldı ve hayatının sonuna kadar fıkıh ve hadis dersleri okuttu. Kaynaklarda hâfız, müctehid, muhaddis, ilmiyle amel eden bir kişi olarak nitelendirilen Zürkānî’nin öğrencileri arasında Abdullah b. Muhammed eş-Şebrâvî, Muhammed b. Halîl el-Aclûnî, Muhammed Zeytûne et-Tûnisî, Muhammed b. Muhammed et-Tûnisî el-Büleydî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed es-Sekkât, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Mustafa es-Sabbâğ el-İskenderî, Muhammed b. Ahmed el-Aşmâvî sayılabilir. Zürkānî daha çok hadis ve siyer alanında eser vermiştir.

Eserleri. 1. Şerḥu’l-Muvaṭṭaʾ (Ebhecü’l-mesâlik bi-şerḥi Muvaṭṭaʾi’l-İmâm Mâlik). el-Muvaṭṭaʾın önemli şerhlerinden biri olup birçok defa basılmıştır (nşr. Nasr el-Hûrînî, I-IV, Kahire 1279-80, 1310, 1320, 1325, 1355, 1399; nşr. İbrâhim Atve İvaz, I-V, Kahire 1381-82, 1389; I-IV, Beyrut 1398, 1407/1987, 1410/1990). Müellifin belirttiğine göre eser 1109-1112 yılları arasında kaleme alınmıştır. İbn Hacer el-Askalânî’nin Buhârî şerhini örnek alan Zürkānî eserini eğitim amaçlı kullanılmak üzere orta hacimde yazmıştır. Müellifin zengin bir kaynakçaya dayandığı, V-VI. (XI-XII.) yüzyıl hadis şerhlerine ve Memlükler döneminin hadis literatürüne vâkıf olduğu görülmektedir. Temel kaynakları arasında meşhur sıhah ve sünenlerle musanneflerin yanı sıra Hattâbî’nin hadis şerhleri, İbn Abdülber en-Nemerî’nin et-Temhîd’i, İbn Battâl el-Kurtubî’nin Buhârî şerhi, Bâcî’nin el-Münteḳā’sı, Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin el-Ḳabes’i ve Âriżatü’l-aḥveẕî’si, Ahmed b. Ömer el-Kurtubî’nin el-Müfhim şerḥu Ṣaḥîḥi Müslim’i, Nevevî’nin el-Minhâc’ı, İbn Hacer’in Fetḥu’l-bârî’si, Süyûtî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’i ile Sünen-i Nesâʾî ve el-Muvaṭṭaʾ gibi çeşitli eserler yer alır. Bunların yanı sıra dil ve garîbü’l-hadîs kitaplarını, Ebû Bekir İbnü’l-Arabî, Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, Beyzâvî ve Fahreddin er-Râzî’nin tefsirlerini, Kādî İyâz’ın Tertîbü’l-medârik’ini, Şehâbeddin el-Karâfî’nin el-Furûḳ ve eẕ-Ẕaḫîre’sini, İbn Dakīkul‘îd, Takıyyüddin es-Sübkî ve Tâceddin es-Sübkî’nin eserlerini, İbnü’l-Hâcib’in el-Muḫtaṣar’ını ve diğer fıkıh usulü eserlerini kullandığı görülür. Öte yandan Muhammed Zekeriyyâ Kandehlevî’nin Evcezü’l-mesâlik adlı el-Muvaṭṭaʾ şerhini kaleme alırken başvurduğu temel kaynaklar arasında Zürkānî’nin bu eseri de vardır.

2. Muḫtaṣarü’l-Maḳāṣıdi’l-ḥasene (nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ, Riyad 1401/1981, 1403/1983, 1416/1995; Beyrut 1983). Zürkānî, Sehâvî’nin halk arasında meşhur olan hadislerle ilgili eseri üzerine biri büyük, diğeri onun özeti şeklinde küçük hacimli iki ihtisar çalışması yapmıştır. Bazı kütüphane kayıtlarında Ḥüsnü leʾâli’d-dürer bi-îcâzi’l-Muḫtaṣar adıyla da kaydedilen küçük hacimli ihtisar (Süleymaniye Ktp., Harput, nr. 127) basılmıştır, büyüğü hakkında ise bilgi bulunmamaktadır. Eserde farklı lafızlarla tekrarlanan rivayetlerden birini tercih eden Zürkānî, el-Maḳāṣıdü’l-ḥasene’de yer almayan bazı ilâveler yapmıştır. En önemli katkılarından biri de her rivayetin sıhhatine dair notlar eklemesidir.

3. Şerḥu’l-Manẓûmeti’l-Beyḳūniyye fî muṣṭalaḥi’l-ḥadîs̱ (Kahire 1305, 1310, 1324, 1349, 1368; Halep 1383; Beyrut 1405/1985, 1409/1989; nşr. Muhammed Emîn Ferşûh, Beyrut 1410/1990). Ömer b. Muhammed ed-Dımaşkī el-Beykūnî’nin hadis usulüne dair otuz dört beyitlik eserinin şerhidir. Atıyyetullah b. Atıyye el-Üchûrî bu şerh üzerine bir hâşiye yazmıştır (Kahire 1305, 1324, 1368).

4. Şerḥu’l-Mevâhibi’l-ledünniyye (İşrâḳu meṣâbîḥi’s-sîreti’n-nebeviyye bi-mezci esrâri’l-Mevâhibi’l-ledünniyye). Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî’nin meşhur eserinin şerhi olup birçok defa basılmıştır (Bulak 1271, 1278, 1291; I-VIII, Kahire 1325-28; I-VIII, Beyrut 1393/1973; nşr. Muhammed Abdülazîz el-Hâlidî, I-XII, Beyrut 1417/1996). Fas Alevî sultanı Mevlây Süleyman ile Şemseddin Muhammed b. Ahmed eş-Şevberî’nin bu esere birer hâşiye yazdığı kaydedilir (Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 1972; Îżâḥu’l-meknûn, II, 603). Zürkānî eserini 13 Cemâziyelevvel 1117’de (2 Eylül 1705) tamamladığını, henüz tamamlanmadan eserin meşhur olduğunu ve nüshalarının yayıldığını söyler.

5. el-ʿUḳūdü’l-cevheriyye li-ḥalli esʾileti’l-Maġribiyye: el-Esʾiletü’l-muḥayyire ḥavle’d-dünyâ ve’l-âḫire (nşr. Mustafa Âşûr, Kahire 1409, 1410). Zürkānî’ye manzum halde sorulan elli üç soruya verdiği cevaplardan oluşur.

6. Risâle fi’s-sebʿa elleẕîne yuẓılluhümüllāh yevme’l-ḳıyâme yevme lâ ẓılle illâ ẓılluhû (Muḫtaṣarü’l-Ḫıṣâli’l-mûcibe li’ẓ-ẓılâl) (nşr. Nûreddin Şubed, Rabat 1430/2009). Şemseddin es-Sehâvî’nin el-Ḫıṣâlü’l-mûcibe li’ẓ-ẓılâl adlı eserinin bazı önemli ilâvelerle yapılmış ihtisarıdır (Risâle fi’s-sebʿa, neşredenin girişi, s. 32). Zürkānî ayrıca farklı rivayetlerde zikredilen doksan dört hasleti şiir halinde özetlemiştir (a.g.e., s. 79-81).

7. Şerḥu’s-Sevâdi’l-aʿẓam. Hakîm es-Semerkandî’nin akaidle ilgili eserinin şerhidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 363/1; bk. Abdullah Muhammed el-Habeşî, II, 1061). Zürkānî’nin bunların dışında hadisle ilgili Vüṣûlü’l-emânî adlı bir eserle küçük bir “sebet”inin bulunduğu nakledilir.

BİBLİYOGRAFYA

Muhammed b. Abdülbâkī ez-Zürkānî, Risâle fi’s-sebʿa (nşr. Nûreddin Şubed), Rabat 1430/2009, neşredenin girişi, s. 15-28, 32.

Murâdî, Silkü’d-dürer, IV, 32-33.

Ali Paşa Mübârek, el-Ḫıṭaṭü’t-Tevfîḳıyye, Kahire 1994, XI, 242.

Serkîs, Muʿcem, I, 967.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 317-318.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, III, 383.

Sezgin, GAS, I, 462.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 456-457; II, 778, 832.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VI, 184.

Îżâḥu’l-meknûn, II, 603.

Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, s. 99-100.

M. Zekeriyyâ el-Kandehlevî, Evcezü’l-mesâlik ilâ Muvaṭṭaʾi Mâlik (nşr. Takıyyüddin en-Nedvî), Dımaşk 1424/2003, I, 122.

Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 506-507; II, 1061; III, 1791, 1972.

M. Muranyi, al-Zurḳānī”, EI² (İng.), XI, 572.

Hişâm Karîse, “Zürḳānî, Ebû ʿAbdullah Muḥammed b. ʿAbdülbâḳī”, Mv.AU, XI, 123-125.