Tarikatların teşekkülünden önceki zühdî tasavvuf döneminde Arapça yazılmış olan eser genellikle fıkhî ve ahlâkî konuları ihtiva etmektedir. Müellif eserin önsözünde halkın ve aydınların bilmesi gereken konuları bir araya getirdiğini, bu bilgileri birçok kitaptan derlediğini, delile muhtaç olan meseleleri Kitap, Sünnet ve ulemânın fikirlerine dayanarak açıkladığını belirtmektedir.
Kâtib Çelebi’nin 150 bölüm olduğunu belirttiği (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 243), ancak matbu nüshalarında 159 bölüm olduğu görülen eserin ilk on yedi bölümü eğitim ve öğretimle fetva, hadis rivayeti, vaaz, münazara ve kadılık gibi konulara dairdir. Sonraki dört bölüm tefsirle ilgili konulardan oluşur. Daha sonra ise şiir ve rüyanın şer‘î hükümleri, giyim, yeme içme ve uyku âdâbı, alışveriş, evlenme, çalışma ve ibadet gibi fıkhî ve ahlâkî konularla günlük hayatın çeşitli meselelerine dair görüşler yer almaktadır. Müellif her bölümde önce konu ile ilgili fıkhî hükmü belirtmekte, sonra bu hükümlerin Kur’an ve Sünnet’teki delillerini göstererek sahâbe, tâbiîn ve âlimlerin görüşlerine yer vermektedir; fıkhî meselelerin çözümünde ise Hanefî fıkhını esas almaktadır. Semerkandî’nin Tenbîhü’l-ġāfilîn adlı eseri gibi Bustânü’l-ʿârifîn de daha çok vaaz ve nasihat üslûbuyla yazılmış olup tasavvuf ve tarikat muhitinden ziyade medrese ve vaaz çevrelerinde okunagelmiştir. Müellif, burada naklettiği bazı mevzû hadisler sebebiyle hadisçiler tarafından tenkit edilmiştir (bk. Zehebî, XVI, 323).
Bustânü’l-ʿârifîn’in İstanbul kütüphanelerinde pek çok yazma nüshası bulunmaktadır. Bunların içinde en eskisi, 557’de (1162) istinsah edilmiş olan Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki (Ayasofya, nr. 0.1686) nüshadır (diğer yazma nüshaları için bk. Sezgin, I, 449). Eser müstakil olarak (Kalküta 1868; İstanbul 1286, 1289, 1296; Bulak 1289) ve Tenbîhü’l-ġāfilîn ile birlikte birçok defa basılmıştır (Kalküta 1869; Kahire 1303, 1306, 1309, 1315, 1319; Bombay 1304; Beyrut 1403/1983; Dımaşk 1405/1985). Her iki eser bir arada Abdülkadir Akçiçek tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir (İstanbul 1977).
Meşhur muhaddis İmam Nevevî’nin de (ö. 676/1277) zühd, ahlâk ve âdâb konularını ihtiva eden Bustânü’l-ʿârifîn adlı bir eseri vardır. Bu eser Muhammed el-Haccâc tarafından neşredilmiştir (1402 [Dârü’s-Sâbûnî]).
BİBLİYOGRAFYA
Ebü’l-Leys es-Semerkandî, Bustânü’l-ʿârifîn (Tenbîhü’l-ġāfilîn içinde), Kahire 1319.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVI, 322-323.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 243.
Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 220.
Serkîs, Muʿcem, I, 1045.
Brockelmann, GAL, I, 211, 501; Suppl., I, 348.
Ziriklî, el-Aʿlâm, VIII, 348-349.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XIII, 91.
Sezgin, GAS, I, 449.
J. Schacht, “Abu’l-Layt̲h̲ al-Samarḳandī”, EI2 (İng.), I, 137.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 475 numaralı sayfada yer almıştır.