Endülüs İslâm hekimlerinden Ebü’l-Kāsım ez-Zehrâvî’nin (ö. 427/1036) Kitâbü’t-Taṣrîf li-men ʿaceze ʿani’t-teʾlîf adlı tıp kitabının XXX. bölümünü teşkil eden cerrahlıkla ilgili kısmın büyük ölçüde tercümesi olmasına rağmen fazladan iki fasıl ile bazı aletlere ve hasta tedavilerine ait minyatürler ihtiva etmesinden dolayı ondan ayrılır. 870 (1465) yılında yazılan kitap, XV. yüzyıldaki Türk cerrahlığının seviyesini göstermesi yanında o devir Anadolu Türkçesi’nin özelliklerini yansıtacak tarzda harekelenmiş bir eser olmasından dolayı da Türkçe’nin gramer ve fonetiği açısından kaynak durumundadır; ayrıca minyatürleriyle de sanat tarihçilerinin araştırmalarına konu olmuştur.
1927’de Ali Canip’in (Yöntem) ilim âlemine tanıtmasından itibaren günümüze kadar çeşitli yönleriyle incelenmiştir (bk. bibl.). Eserin üç nüshası mevcuttur. Bunlardan Paris Bibliothèque Nationale (Suppl., Turcs, nr. 693) nüshası ile İstanbul Millet Kütüphanesi (nr. 79/353) nüshası Sabuncuoğlu’nun kaleminden çıkmıştır. Çapa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Kütüphanesi’nde bulunan üçüncü nüsha (TY, nr. 263), sayfalarından birçoğu eksik olmasına rağmen sanat değeri yüksek minyatürleriyle tanınmıştır. Bu üç yazmanın en mükemmeli, Fâtih’e sunulan ve II. Bayezid’in mührünü taşıyan Paris nüshasıdır. Bu değerli eser bilinmeyen bir tarihte saraydan çıkarılmış, 1860 yılında Yâsincizâde İlmî Efendi tarafından bir Fransız hekimine hediye edilmiş ve 1871’de de Bibliothèque Nationale’e intikal etmiştir. 18 × 26,5 cm. ebadındaki bu nüsha, her biri on yedi satır harekeli Türk neshi ile yazılmış 205 varaktan teşekkül etmektedir. Cetvellerle dikkat çekmesi istenen başlıklarda kırmızı mürekkep kullanılmıştır. Üç sayfalık önsöz, beş beyitlik bir şiir ve yirmi üç sayfalık bab ve fasılları gösteren bir fihristten muhtelif hastalıkların dağlama yoluyla tedavisini elli altı minyatür ve on bir cerrahî alet şekliyle, doksan altı fasıl olan II. bab, çeşitli ameliyatları elli sekiz minyatür ve 146 cerrahî alet şekliyle ve otuz altı fasıl olan III. bab da kırık ve çıkıkların tedavisini yirmi dört minyatür, on bir alet şekliyle tarif eder. Dağlamayla ilgili tedavi noktalarının bir kısmının akupunktur noktaları ile ayniyet gösterdiği anlaşılmıştır.
BİBLİYOGRAFYA
A. Süheyl Ünver, Şerefeddin Sabuncuoğlu Kitâbül Cerrahiyei İlhaniye (Cerrahnâme), İstanbul 1939.
a.mlf., “Sabuncuoğlu Şerefettin’in Cerrahiyye Kitabında Göze Ait Bahisler, Resimler ve İzahları”, Göz Kliniği, I/3, İstanbul 1943.
Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, s. 51-52, 57.
N. Baylav, Fatih Sultan Mehmed Devrinde Telif, Terceme ve İstinsah Edilen Tıp Eserleri ile İlâçlar, İstanbul 1953, s. 5-38.
Vecihe Kılıçoğlu, Cerrahiye-i İlhaniye, Ankara 1956.
P. Huard – M. Drazen, Le Premier Manuscrit Chirurgical Turc, Charaf ed-Dīn (1465) et Illustré de 140 Miniatures, Paris 1960.
Sarton, Introduction, I, 1216-1217.
M. S. Spinx – G. L. Lewis, Abulcasis on Surgery and Instruments of the Welcome Institute of Medicine, London 1973.
Ali Haydar Bayat, “Türk Tıp Tarihinde Akupunktur ve Dağlama Tedavisi”, Şerefeddin Sabuncuoğlu, Kayseri 1985, s. 179-187.
a.mlf., “Amasyalı Sabuncuoğlu Şerefeddin Bibliyografyası”, Tıp Tarihi Araştırmaları, nr. 2 (1988), s. 92-101.
Ali Canip [Yöntem], “Cerrahiyetü’l-Haniye: Tababet Tarihimiz Nokta-i Nazarından Mühim Bir Eser”, HM, II/42 (1927), s. 303.
F. K. Beksan, “Cerrah Sabuncuoğlu Eserlerinin Ebulkasım Zehravî Eseri ile Mukayesesi”, Türk Tıp Tarihi Arkivi, III/11, İstanbul 1939, s. 96-101.
N. Şehsuvaroğlu – Gönül Güreşsever, “Bilim ve Sanat Tarihi Bakımından Sabuncuoğlu Cerrahiyesi”, Kültür ve Sanat, sy. 4, Ankara 1976, s. 44-51.
Nil Sarı, “Cerrahiyetü’l-Haniye’de Dağlama Yoluyla ‘Mâl-i Hülya’ Tedavisi ve Akupunktur Yöntemi ile Karşılaştırılması”, Tıp Tarihi Araştırmaları, nr. 2 (1988), s. 85-91.
Adnan Terzioğlu, “Şerefeddin Sabuncuoğlu, Fatih Döneminin Ünlü Türk Hekimi”, TT, XVI (1991), s. 28-30.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 420 numaralı sayfada yer almıştır.